جستارحاضر به منظور بررسی احتمال اقتباس و اثرپذیری «کمدی الهی» اثر «دانته آلیگیری» از «قرآن کریم» صورت گرفت. این پژوهش به شیوۀ تحلیلی- تطبیقی انجام شد. اهمیت پژوهش از این جهت است که کمدی الهی یک اثر الهیاتی مشهور و تأثیرگذار در حوزۀ فرهنگ و هنر و ادبیات غرب و شرق است و بزرگان ادب جهان این کتاب را یکی از سه کتاب برتر دنیا شمرده اند، ولی به دلیل شباهت های متعدد این کتاب با قرآن کریم ظن الهام پذیری کمدی الهی از قرآن در ذهن مخاطب ایجاد می شود. دلیل این ادعا، صرفا شباهت دو کتاب نمی باشد و دلایل دیگری نیز این ظن را تقویت می نمایند. این دلایل عبارتند از: الف.ترجمۀ قرآن به لاتین در نیمۀ قرن دوازدهم میلادی ب. حاکمیت چند صد سالۀ مسلمانان بر مناطقی از ایتالیا و اسپانیا ج.ترجمۀ بسیاری از متون عربی و اسلامی به لاتین در قرن 12 و 13 میلادی. موضوع دیگری که ظنّ اثرپذیری دانته را قوی تر نموده، بحث «برزخ» در کمدی الهی است، زیرا جهان پس از مرگ در متون مسیحیِ اولیه شامل «دوزخ» و «بهشت» است ، ولی دانته مفصل به «برزخ» پرداخته است. اینکه روحانیون عیسوی طرح برزخ خود را از کجا گرفته اند احتمالات متعددی وجود دارد که یکی از آنها الهام پذیری از قرآن است. در این پژوهش برای نشان دادن اقتباس دانته از قرآن الگویی ارائه شده است: اقتباس با واسطه و اقتباس بدون واسطه و به شکل مستقیم. در شیوۀ نخست، اقتباس از طریق منابع واسط صورت گرفته است. این منابع که عبارتند از: «رسالۀ معراجیه»، «رسالۀالغفران»، «سیرالعباد الی المعاد»، «منطق الطیر عطار»، در محتوا و در ساختار خود از قرآن اقتباسهای زیادی داشته اند تا جایی که می توان گفت: دانته احتمالا با دسترسی به این منابع، به شکل غیر مستقیم می توانسته به قرآن دسترسی داشته باشد. نتایج بررسی دو شیوه مذکور شباهت هایی را بین قرآن و کمدی الهی نشان می دهند. این شباهتها سه دسته اند: الف.برخی فقط شباهت دو متن ادبی محسوب می شوند ب.برخی دیگر هر چند شباهت دو متن به حساب می آیند، ولی چون در چند منبع واسط تکرار شده اهمیت دارند ج: گروهی شباهتهای عادی دو متن محسوب نمی شود و موضوعات خاص و ویژه ای می باشند. برای اطمینان از اینکه این موضوعات از قرآن اقتباس شده اند بررسی و تحقیقی در عهدین انجام شد. یافته های این بررسی حاکی از آن است که بیشتر شباهتهای کمدی و قرآن، در عهدین نیز دیده می شوند، لذا می توان گفت: احتمالا این اشتراکات ناشی از اینست که الهیات اسلامی و مسیحی از یک منبع واحد سرچشمه می گیرند، ولی در مورد چند شباهت که بسیار ویژه و مهم هستند در منابع مسیحی چیزی یافت نشد. این موضوعات که نیازمند پژوهشی کامل تر در متون مسیحی می باشند عبارتند از: تشبیه حرص و طمع به بوزینه، عذاب دوزخیان با ماده ای به نام «قَطَران»، مجازات افراد بخیل حمل وزنه ای سنگین، شباهت در به تصویر کشیدن گناه ریاکاری (ظاهر زیبا و باطن خشن). همچنین با مقایسۀ «برزخ» در قرآن کمدی الهی این نتیجه حاصل شد که دو برزخ شباهتی به یکدیگر ندارند و دانته طرح برزخ کتاب خود را از قرآن دریافت ننموده است. می توانید این تحقیق رشته علوم قرآنی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
مقدمه
در تاریخ هنر و ادب جهان، برخی از کتابها که خاص یک عصر و یا سرزمین معینی هستند، با گذشت زمان فروغ خود را کما بیش از دست می دهند، ولی آنها که مربوط به زمان و مکان خاص و معینی نمی باشند با مرور زمان تابنده تر و پرجلوه تر می شوند و هر قدر روزگار بیشتری بر آنها می گذرد عظمت و جلالی فزونتر پیدا می کنند. یکی از این کتابها، «قرآن کریم» می باشد. اندیشمندان اسلامی، این کتاب را معجزۀ پیامبر اکرم (ص) می دانند و یکی از وجوه اعجاز این کتاب آسمانی را «اعجاز ادبی» آن ذکر نموده اند، لذا قرآن از جهت ادبی، منبع الهام بسیاری از شعرا و ادیبان گشته است و آنها در ادبیات و اشعار خود به شیوه های مختلفی از قرآن الهام پذیرفته اند. نمونۀ آثار ادبی فارسی که از قرآن الهام گرفته شده؛ سیرالعباد الی المعاد، منطق الطیر، حافظ، سعدی و مولانا می باشند. از جمله متون ادبی برجسته در غرب که در پژوهش حاضر احتمال تأثیر پذیرفتن آن از قرآن به اشکال مختلف مطرح شده است، کتاب «کمدی الهی» اثر «دانته آلیگیری» شاعر و ادیب قرن 13 میلادی است.
پژوهشگران بر این باورند که تأثیرپذیری و الگو برداری از ادبیات شرق و غرب پیشینۀ طولانی دارد، ولی ادبیات تطبیقی دانشی است تخصصی که سابقۀ زیادی ندارد و به اوایل قرن نوزدهم برمی گردد. کار ادبیات تطبیقی، بررسی و تجزیه و تحلیل شباهتهای بین ادبیات، زبان ها و ملیت های متفاوت است و آثار ادبی همانند در یک عصر را الگوبرداری و بازآفرینی می کند. (حجازی 1389). هدف ادبیات تطبیقی گسترش مرزهای ادبیات و توسعۀ مبادلات فکری و فرهنگی و مذهبی ملل مختلف است و تنها مرجعی است که در آن می شود به بررسی آداب و رسوم و آرای مذهبی و فلسفی فکری اقوام مختلف در گسترۀ جهان پرداخت (نصر اصفهانی و تهمتن 1395) . آنچه که در بحث ادبیات تطبیقی بسیار اهمیت دارد «ترجمۀ متن ادبی» می باشد. زیرا در روزگاری که امکان ارتباط و تبادل اطلاعات مانند امروز برای مردم وجود نداشته ترجمه، تنها راه تبادل اطلاعات بوده است، اما به نظر پژوهشگران متن ترجمه شده کاملا همان اساسنامۀ متن اصلی را ندارد و مترجم بر مبنای زمینه های فرهنگی جامعۀ خود و میزان استقبال آن زمینه ها به خود اجازۀ دخل و تصرف در متن و یک نوع بازآفرینی می دهد(حجازی 1389).پژوهش حاضر نیز به تطبیق دو کتاب می پردازدکه یکی به زبان عربی است و دیگری به زبان اسپانیایی و ترجمۀ فارسی این دو کتاب با هم تطبیق داده می شود و این خود موجب خطاهایی در نتیجۀ پژوهش می شود، اما به هر حال،کشف همانندی های آثار ادبی و هنری دو فرهنگ و زبان متفاوت، چه برمبنای اقتباس و الگو پذیری و چه بر اساس اصل «توارد» و چه خلاقیت و شکوفایی محض نویسنده، در هر صورت زمینه های هم دلی و هم اندیشگی بشریت را فراهم می کند (حجازی 1389). حتی اگر نتیجۀ این پژوهش اقتباس دانته از قرآن را نشان ندهد، یافتن شباهت های این دو متن نشان دهندۀ شباهت بین دو الهیات اسلامی و مسیحی است که هر دو از یک منبع واحد سرچشمه گرفته اند و این همان زمینۀ هم دلی و هم اندیشگی است که ذکر شد.
فهرست مطالب
فصل اول:کلیات 1
1-1. مقدمه 1
2-1. بیان مسئله (تعریف موضوع تحقیق) 2
3-1. اهمیت و ضرورت پژوهش 2
4-1. اهداف پژوهش 3
5-1. پیشینۀ پژوهش 3
6-1. سؤالات و فرضیات پژوهش 7
7-1. شیوۀ پژوهش 8
فصل دوم- مفاهیم 10
1-2. مقدمه 10
2-2. مفهوم شناسی اقتباس 10
1-2-2. تعریف اقتباس 10
2-2-2. اقتباس و بینامتنی 10
3-2-2. شیوه های اقتباس از قرآن 11
3-2. دانته و کمدی الهی 14
1-3-2. معرفی دانته 14
2-3-2. معرفی کمدی الهی 14
3-3-2. عنوان الهی برای کمدی 15
4-3-2. دوزخ در کمدی الهی 15
5-3-2. توصیف دوزخ در قرآن و کمدی الهی 16
4-2. زمینه های ورود و شکل گیری گفتمان قرآنی در ایتالیا 18
5-2. منابع الهام بخش کمدی الهی 20
1-5-2. معراج نامه 21
2-5-2. رسالۀ الغفران (363-449 ه.ق) 22
3-5-2. سیرالعباد الی المعاد (473-545 ه.ق) 23
4-5-2. منطق الطیر عطار نیشابوری (قرن 12 میلادی). 23
6-2. آیا برزخ در کمدی الهی منشأ قرآنی دارد؟ 24
1-6-2. برزخ در کمدی الهی 24
2-6-2. برزخ در قرآن 25
3-6-2. توصیف برزخ در قرآن و کمدی الهی 28
4-6-2. برزخ دانته از کجا نشأت گرفته؟ 29
5-6-2. بررسی تفسیر واژۀ «برزخ» از قرن دوم تا قرن پانزدهم 31
فصل سوم: اثرپذیری با واسطۀ کمدی الهی از قرآن کریم 35
1-3. مقدمه 35
2-3. بررسی شباهتهای کمدی الهی و روایات معراج پیامبر اکرم (ص) 36
1-2-3. هدف از سفر، تکامل روح 36
2-2-3. سفر در سه مرحله 37
3-2-3. حضور یک راهنمای ویژه در سفر 37
4-2-3. نگهبانان دوزخ 38
5-2-3. شباهت درآغاز سفر 39
6-2-3. مرکب برای سفر 39
7-2-3. گذشتن از هفت ستاره در کمدی و هفت آسمان در معراج 40
8-2-3. دیدن ملائک مقرب در حال تسبیح، پیش از رسیدن به عرش اعلی 40
9-2-3. محدود بودن راهنما 41
10-2-3. خسیسان در کمدی و معراج 41
11-2-3. سودجویان در کمدی و مال اندوزان در معراج 42
12-2-3. سارقان در کمدی و متکبران در معراج 43
13-2-3. نفاق افکنان در کمدی و سخن چینان در معراج 43
14-2-3. ملاقات با ارواح پیامبران و قدیسین 43
15-2-3. موانع و سختیهای سفر 44
16-2-3.آزمایش پیامبر و آزمایش دانته 45
17-2-3. وظیفۀ مسافر بعد از سفر ارشاد دیگران 46
18-2-3. گذشتن از کوه، مرحله ای از تکامل روح 46
19-2-3. به کار بردن واژۀ یخ در جنس فرشتگان 47
20-2-3. تحلیلی بر شباهتهای معراج و کمدی الهی 47
3-3. بررسی شباهتهای کمدی الهی و الغفران 48
4-3. بررسی شباهتهای الغفران و قرآن کریم 48
1-4-3. اقتباس کامل از آیات قرآن 49
2-4-3. استفاده از مفهوم آیات و عبارات قرآن 49
3-4-3. استفادۀ مستقیم از عبارات و واژه های قرآن 50
4-4-3. اشاره به داستانهای قرآن 50
5-4-3. شرط بخشیده شدن و ورود به بهشت در الغفران و قرآن 51
6-4-3. وصف حوریان بهشتی در الغفران و قرآن 52
7-4-3. وصف شراب بهشتی در الغفران و قرآن 53
8-4-3. وصف نهرهای بهشتی در الغفران و قرآن 54
9-4-3. سخن گفتن حیوانات در الغفران و قرآن 54
5-3. بررسی شباهتهای کمدی الهی، الغفران و قرآن کریم 55
1-5-3. سفر در سه مرحله 55
2-5-3. طبقاتی بودن دوزخ 56
3-5-3. نگهبانان دوزخ 57
4-5-3. تشبیه راهنما به نور 58
5-5-3. گرزهای آهنین، تازیانه های آتشین 59
6-5-3. عامل نجات: ایمان و عمل صالح 59
7-5-3. معاد جسمانی 60
8-5-3. شفاعت 61
9-5-3. مفهوم توبه 62
10-5-3. مفهوم نامۀ اعمال 62
11-5-3. موانع و سختیهای سفر 63
12-5-3. نا امیدی در سفر 64
13-5-3. وظیفۀ مسافر در پایان سفر راهنمایی و هدایت دیگران 65
14-5-3. ملاقات با ارواح پیامبران و قدیسین 66
15-5-3. هبوط آدم از آسمان به زمین 66
16-5-3. موضوع اصلی و فرعی در متن 67
17-5-3. تحلیلی بر شباهتهای الغفران، کمدی الهی و قرآن کریم 68
6-3. بررسی شباهتهای کمدی الهی و سیر العباد 69
7-3. بررسی شباهتهای سیرالعباد و قرآن 69
1-7-3. انتخاب نام سیرالعباد از قرآن کریم 69
2-7-3. استفاده از واژه ها و عبارات قرآن در سیرالعباد 70
3-7-3. سیرالعباد و مفاهیم قرآن 70
4-7-3. سیرالعباد و شخصیتهای قرآن 71
5-7-3 . سیرالعباد و داستانهای قرآن 71
6-7-3. وصف جبرئیل در قرآن و سیرالعباد 74
7-7-3. سیرالعباد و نامهای دوزخ 74
8-7-3. عالم« الست » در سیرالعباد و قرآن 74
9-7-3.آفرینش انسان از خاک و آب 75
8-3. بررسی شباهت های کمدی الهی، سیرالعباد و قرآن کریم 75
1-8-3. هدف از سفر، تکامل روح انسان 75
2-8-3. گذر از سه مرحله در سفر 76
3-8-3. حضور یک راهنمای ویژه 77
4-8-3. تشبیه راهنما به نور 78
5-8-3. محدود بودن راهنما 78
6-8-3. تشبیه گناه به تاریکی و سیاهی 80
7-8-3. وظیفۀ مسافر بعد از سفر ارشاد دیگران 80
8-8-3. موانع و سختیهای سفر 81
9-8-3. استفاده از نمادهای حیوانی 81
10-8-3. تشبیه حرص و طمع به بوزینه و میمون 82
11-8-3. نگهبانان دوزخ 83
12-8-3. هبوط آدم از آسمان به زمین 83
13-8-3. پرستش سیم و زر به جای خدا 84
14-8-3. دودۀ دوزخ 86
15-8-3. موسی و عصا و غرق شدن فرعون 86
16-8-3. -سرگشتگی بین نفس و روح متعالی 88
17-8-3. «قطران» عذاب مشترک دوزخیان 88
18-8-3.مشترک بودن عبارت «لا تخف» 89
19-8-3. گرزهای آهنین، تیغهای آتشین 90
20-8-3. موضوع اصلی و فرعی در متن 90
21-8-3. هرم زیبایی به شکل عمودی 91
22-8-3. تحلیلی برشباهتهای سیر العباد، کمدی الهی و قرآن کریم 91
9-3. بررسی شباهت های کمدی الهی و منطق الطیر 91
10-3. بررسی شباهتهای منطق الطیر و قرآن کریم 92
1-10-3. انتخاب نام کتاب از قرآن 92
2-10-3. شروع قرآن و منطق الطیر با حمد خدا 92
3-10-3. استفاده از واژه ها وعبارات قرآن در منطق الطیر 93
4-10-3. استفاده از مفهوم آیات قرآن در منطق الطیر 93
5-10-3. نطق پرندگان در قرآن و منطق الطیر 94
6-10-3. حرکت جمعی در قرآن و منطق الطیر 94
7-10-3. خداوند بی نیاز از اطاعت بندگان و سیمرغ بی نیاز از اطاعت مرغان 95
8-10-3. پرندگان در منطق الطیر مصداق گروههایی در قرآن 95
9-10-3. آغاز سیر تکامل و رشد معنوی از خود پیر طریقت 96
10-10-3. عالم «الست» در منطق الطیر و قرآن 96
11-10-3. شباهت در سبک روایتگری 96
11-3. بررسی شباهتهای کمدی الهی ، منطق الطیر و قرآن کریم 97
1-11-3. هدف از سفر تکامل روح انسان 97
2-11-3. حضور یک راهنمای ویژه در سفر 97
3-11-3. تشبیه راهنما به موسی 98
4-11-3. هفت آسمان در قرآن و کمدی الهی و هفت وادی در منطق الطیر 99
5-11-3. وادی اول: طلب 100
6-11-3. موانع و سختیهای سفر 101
7-11-3. ناامیدی در مسیر سفر 101
8-11-3. پاپها در کمدی، زاهدان در منطق، عالمان در قرآن 102
9-11-3. استفاده از نمادهای حیوانی؛ 102
10-11-3. از سیم و زر بت ساختن 103
11-11-3. نامۀ اعمال 103
12-11-3. گذشتن از کوه مرحله ای از تکامل روح 103
13-11-3. تقسیم کمدی، منطق الطیر، قرآن 104
14-11-3. موضوع اصلی و فرعی در متن 105
15-11-3. نقل داستان و ماجراهای تاریخی در خلال متن 105
16-11-3. تحلیلی بر شباهتهای منطق الطیر، کمدی الهی و قرآن کریم 106
12-3. موضوعاتی که در چند منبع تکرار می شوند 107
فصل چهارم: اثرپذیری مستقیم کمدی الهی از قرآن کریم 115
1-4. مقدمه؛ 115
2-4. شباهتهای کمدی الهی و قرآن کریم 115
1-2-4. مفاهیم مشترک 115
2-2-4. واژه های مشترک 117
3-2-4. تناسب جرم و مجازات 117
4-2-4. ناامیدی از تخفیف در عذاب 119
5-2-4. ناامیدی از مرگ 119
6-2-4. شناخت مجرمان از چهره ها و نشانه ها 119
7-2-4. شکل خاص آدرس دهی 120
8-2-4. تجسم اعمال 121
9-2-4. مسخ در قرآن و کمدی الهی 121
10-2-4. " اعراف " در قرآن،" لیمبو " در کمدی الهی 122
11-2-4. صورتها و پوستهای سوخته در آتش 123
12-2-4. تعدی در قرآن و کمدی الهی 124
13-2-4. قرارگرفتن در مکانی تنگ عذابی برای مجرمان هردو متن 124
14-2-4. ریاکاران در قرآن و کمدی الهی 124
15-2-4. لواط کاران در قرآن و کمدی الهی 125
16-2-4. پرهیز از عنوان مصداقها و بیان معیارها 125
17-2-4. خلود و جاودانگی در دوزخ 127
18-2-4. نام کتاب را در خلال متن آوردن 128
19-2-4. ستیز بین اهل دوزخ 128
20-2-4. کنایه های مشترک 129
21-2-4. مفهوم عشق 129
3-4. دسته بندی کلی شباهتهای قرآن و کمدی الهی 130
4-4. بررسی برخی موضوعات در عهدین 130
1-4-4. هبوط آدم از آسمان به زمین 130
2-4-4. طبقات دوزخ 131
3-4-4. نگهبانان دوزخ 131
4-4-4. سفر در سه مرحله 131
5-4-4. هفت آسمان 131
6-4-4. کوه مرحله ای از تکامل 131
7-4-4. شفاعت 132
8-4-4. توبه 132
9-4-4. معاد جسمانی 132
10-4-4. پرستش گوسالۀ زرین 133
11-4-4. مسخ و تغییر صورت 133
12-4-4. نقل داستان در خلال متن 133
13-4-4. خلود و جاودانگی در دوزخ 133
14-4-4. تشبیه گناه به تاریکی و سیاهی 134
15-4-4. موسی و بنی اسرائیل در عهدین 134
16-4-4. تحلیلی بر شباهت های مستقیم کمدی و قرآن 134
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری 138
نتیجه گیری: 138
فهرست منابع و مأخذ 142
فهرست جداول
جدول شباهتهای کمدی الهی و منابع واسط با قرآن 107
جدول شباهتهای کمدی الهی و قرآن 135