این پژوهش با انتخاب یک عنصر آیینی و طبیعی، به بررسی جامع ایزدان وابسته به آن عنصر در ادیان ایرانی و هندی می‌پردازد و اهمیت آن، در جمع آوری و طبقه‌بندی اطلاعات پراکنده در منابع ودایی و اوستایی همچون گاهان و یشت‌هاست. در این پژوهش عنصر مورد بررسی آتش است چراکه ایزدان آتش در گذار از این دو دوره‌ی مهم تاریخی، تحول بسیاری را نشان می‌دهند. در وداهای هندی، اگنی تنها ایزد موکل بر آتش و یکی از سه ایزد اصلی است. اما در ادیان ایرانی، وظایف او بین گروهی از ایزدان و امشاسپندان تقسیم شده است.
در بخش نخست این پژوهش، ابتدا جایگاه آتش در میان آداب و سنن هندیان، سپس اگنی و ایزدان وابسته به خورشید و روشنایی در دوره ودایی بررسی می‌شوند. در بخش دوم، آتش در اسطوره‌های دوره‌ی ایرانی بررسی می‌شود و سپس خویشکاری های اردیبهشت امشاسپند که موکل بر آتش است و گروه ایزدان همکار او، آذر، بهرام، سروش، نریوسنگ و رپیثوین، یک به یک مورد مطالعه قرار گرفته و خویشکاری‌های بازمانده از دوران کهن از کارکردهایی نو که در دوره‌های جدیدتر با دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی پسین به ایزدانی همچون بهرام و سروش منسوب شده است، جدا می‌شوند. با طبقه‌بندی این خویشکاری‌های نو و کهن، خویشکاری‌ها و ویژگیهای ایزد کهن هندوایرانی بازشناخته می‌شود.
در پایان با استفاده از اطلاعات بدست آمده و به روش معکوس، ایزد اولیه هندوایرانی که این دو قوم پیش از جدایی و در سرزمین مادری خویش، نیایش می‌کردند، بازسازی می‌شود. برای این کار، علاوه بر شناخت خویشکاری‌های ایزد آتش در میان دو قوم و روند دگرگونی آنها، عناصر فرهنگی و زیستی دوران هندوایرانی نیز بررسی شده است، چراکه تنها با شناخت خصوصیات عمومی ایزدان هندوایرانی و مشخصه‌های فرهنگی و اقلیمی هندوایرانیان، می‌توان به یک روش درست برای تشخیص و بازسازی ایزد آتش هندوایرانی رسید. می توانید این پژوهش رشته زبان شناسی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
مقدمه
در پژوهشهای حوزه اسطوره شناسی و شناخت ایزدان هند و اروپایی یا هند و ایرانی، بیشترین تمرکز روی ایزدان ایرانی برگرفته از اوستا یا متون پهلوی است. علاوه بر این، پژوهشهای موجود درباره‌ی ایزدان، معمولاً جداگانه به تعریف هر ایزد، خویشکاری‌ها و ریشه‌های آن ایزد پرداخته است. به همین ترتیب پژوهشهایی هم درباره‌ی عناصر مقدس ادیان یا عناصر طبیعت که در سنتها و آیین‌های مذهبی نقش داشته‌اند، انجام شده، مثل آب، آتش، و گیاه که باز به صورت اجمالی به این عنصر و آیین‌های مرتبط با آن پرداخته است.
با توجه به موارد فوق، طرح این پژوهش با رویکردی ترکیبی از این سه موضوع شکل گرفته است. یعنی پژوهشی که با انتخاب یک عنصر آیینی یا طبیعی، به بررسی جامع ایزدان وابسته به آن عنصر در تمامی ادیان و آیین های ایرانی و هندی، بپردازد.
از سوی دیگر سیر تحول این ایزدان در دوره‌های مختلف تاریخی بسیار مهم است. یکی از این ایزدان که تحول بسیاری را نشان می‌دهد، ایزد آتش است. اگنی تنها ایزد آتش در وداهاست. اما در ادیان ایرانی، ایزدی با این نام وجود ندارد. بلکه وظایف او بین ایزدان و امشاسپندان تقسیم شده است.
اهمیت این پژوهش، در جمع آوری اطلاعات پراکنده در منابع ودایی و اوستایی است. بررسی ایزدان آتش از منظر وداها، ما را در درک این تحول تاریخی یاری می‌کند و پیشینه این ایزدان را در اختیار ما می‌گذارد و در گام بعدی با بررسی منابع ایرانی هم‌رده‌ی ودا، چون یشتها و گاهان، می‌توان این ایزدان را به درستی با یکدیگر مقایسه کرد.
قلمرو مکانی این پژوهش، در هند و ایران باستان است و دوره‌ی زمانی مورد پژوهش، دوران هندوایرانی است. با بررسی متون این دوران می‌توان دریافت که جایگاه آتش در ایزدکده‌ی هندوایرانی چگونه است و چرا اگنی در دوره‌ی ایرانی با ایزد و ایزدان دیگری جایگزین یا همراه شده و مستقیم در فرهنگ ایرانی وارد نشده است، تفاوت‌ها و اشتراکات اگنی با ایزدان آتش اوستایی در چیست و ایزد اولیه‌ی هندوایرانی که میان این دو فرهنگ تقسیم شده، چه ویژگی هایی داشته است، تا بتوان با استفاده از این اطلاعات طبقه بندی شده، ایزد آتش دوره‌ی هندوایرانی را بازسازی کرد.
فهرست مطالب
پیشگفتار 1
1- ایزدان آتش در هند
1-1- آتش در هند 4
1-2- اگنی ایزد آتش در هند 15
1-2-1- هویت و جایگاه 15
1-2-2- ویژگیهای ظاهری 18
1-2-3- زایش های گوناگون 23
1-2-4- اقامتگاههای گوناگون 27
1-2-5- خویشکاری ها 34
1-2-5-1- آتش خانگی 34
1-2-5-2- راندن تاریکی و دیوان 37
1-2-5-3- آیین قربانی 40
1-2-5-4- حفظ آفرینش و رتا 44
1-2-5-5- میانجی، روحانی و پیامبر 47
1-2-5-6- فرمانروا و پیروز جنگها 55 1-2-6- القاب و صفتهای اگنی 58
1-2-6-1- وئشوانرا 59
1-2-6-2- تنونپات 59
1-2-6-3- نراشمسا 60
1-2-6-4- برهسپتی 61
1-2-6-5- ماتریشون 62
1-3- اگنی و ایزدان خورشید 65
1-3-1- ساویتر 66
1-3-2- سوریا 70
1-3-3- اوشاس 73
1-4- اگنی و دیگر ایزدان بزرگ ودایی 76
1-4-1- ایندرا 77
2- ایزدان آتش در ایران
2-1- آتش در ایران 82
2-2- اردیبهشت امشاسپند 94
2-2-1- جایگاه و هویت 94
2-2-2- اشه 99
2-2-3- آتش و اشه 106
2-3- آذر ایزد 112
2-3-1- جایگاه و هویت 112
2-3-2- آتش یا آذر 113
2-3-3- خویشکاری‌ها 120
2-4- ایزد بهرام 130
2-4-1- جایگاه و هویت 130
2-4-2- تجسم‌های انتزاعی بهرام 131
2-4-3- خویشکاری‌ها 133
2-4-4- آتش بهرام 140
2-5- سروش 146
2-5-1- جایگاه و هویت 146
2-5-2- حفظ آفریدگان و اشه 148
2-5-3- نبرد با دیوان 150
2-5-4- در ارتباط با روان پس از مرگ 151
2-5-5-پیرامون آتش 153
2-5-6- میانجی، روحانی، پیام‌آور 154
2-6- نریوسنگ 160
2-6-1- جایگاه و هویت 160
2-6-2- پیک ایزدی 161
2-6-3- آتش نافه‌ی پادشاهی 163
2-6-4- نریوسنگ در ستوش 167
2-7- رپیثوین 168
2-7-1- جایگاه و هویت 168
2-7-2- گاه آرمانی 169
2-7-3- گرمابخشی در هستی 172
3- ایزد آتش هندوایرانی 175
کتابنامه 194