ایرانیان همچون دیگر ملت¬های طالب پیشرفت جهان، در کنار قدم¬هایی که برای تولید علم برداشته اند، از ترجمه نیز پلی برای دسترسی به علم، فرهنگ و ادبیات ملت¬های دیگر، ساخته اند. ترجمه که قرن¬ها پیش به وجود آمده و در تکامل تمدن¬های ایرانی نقش پررنگی داشته، تاریخچه ای طولانی و پر فراز و نشیب دارد. از زمان تاسیس دار الفنون که ترجمه به طور جدی پیگیری شد، عنایت مترجمان، بیشتر به متن¬هایی از زبانهای اروپایی بوده و هرچند آثاری از زبان عربی به فارسی برگردانده شده ولی در مقایسه با زبان¬های دیگر، کمیت قابل ملاحظه ای ندارد. از میان آثار ترجمه نشده، برخی درحیطۀ هنر و ادبیات عربی است که زیر مجموعه ای چون نمایش نامه دارد. تعدادی از این نمايش¬نامه¬ها توسط نویسندگان صاحب سبکی همچون توفیق حکیم نوشته شده است. او که معروف به پدر نمايش¬نامه نویسی عرب است، با الهام از آثار نویسندگان اروپایی، نمايش¬نامه نویسی عربی را از دایرۀ سرگرمی محض خارج ساخت و در خدمت جامعه قرار داد و آن را به عنوان یک نوع ادبی، شکل و گسترش داد. نمايش¬نامۀ «السلطان الحائر» یکی از آثار اوست که در آن، برخی واقعیت-های موجود در جامعه را در چارچوبی تاریخی ریخته و با استفاده از مکاتبی چون واقع گرایی، رمزگرایی و نگرش ذهنی و فلسفی، سعی در بیان مشکل و ارائۀ راه حل آن دارد. این نمايش¬نامه هم یکی از هزاران اثری است که به زبان فارسی ترجمه نشده است. نگارنده بر آن است تا در جهت غنای ادبیات فارسی، مخصوصاً ادبیات نمایشی و آشنایی هرچه بیشتر فارسی زبانان با آثار نویسندگان برجسته ای چون توفیق حکیم، ضمن ترجمۀ این اثر، به برخی زوایای محتوایی وفنی آن نیز بپردازد. ترجمه، فصیح و به روش امین و در موارد اندکی، ارتباطی است.در بخش تحلیل نیز، آنچه تحت عنوان بررسی محتوایی ارائه می¬شود، جایگاه زن در این اثر و نوع نمايش¬نامه است و عناصر داستانی و عناصر خیال موجود در متن، بخشی از فنون به کار رفته در نمايش¬نامه است که در این پایان نامه بررسی می-شود. می توانید این پژوهش رشته ادبیات نمایشی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
مقدمه
صنعت یا به عبارتی بهتر، هنر ترجمه، کار خطیر و دشوار درک و تفسیر موضوعات، معانی و مفاهیم پدید آمده در یک زبان (زبان مبدأ) و سپس انتقال، معادل یابی و بازسازی آن¬ها در زبانی دیگر(زبان مقصد) را به عهده می¬گیرد. این جابجایی نوشته یا گفتار از زبانی به زبان دیگر، اینطور نیست که همانند علمی دقیق، می-توان هر واژه و مفهومی را هم به طور دقیق تعریف و درک کرد و هم آنها را به شیوه ای شفاف با پیوندهای متقابل و کاملا ثابت، از دو حوزۀ زبانی متفاوت به هم اتصال داد. هر چند چنین برخوردی ممکن است در مورد زبان¬های برنامه نویسی رایانه ای و زبان¬های ماشینی دیگر (همچون هوش مصنوعی) تا اندازه ای میسر باشد، در خصوص زبان¬های طبیعی انسانی دور از واقعیت و امکان است.
زبان¬های انسانی، به خاطر آنچه که از علوم، فرهنگ و ادبیات دیگر ملت¬های مجاور، طی قرون متوالی ترجمه گردید و همینطور واژه¬ها و اصطلاحاتی که لازمۀ تمدن جدید و گسترش علوم بود و در زبان¬ها نظیری برای آن¬ها نبود، دستخوش تغییرات فراوانی گردید که به گسترش دایرۀ لغوی و ارتقای توان علمی انجامید و به دنبال ترجمۀ آثار علمی، فرهنگی و ادبی، در فرهنگ، تمدن، علوم، زبان و ادب ملت¬ها، تحول شگرفي ایجاد شد. دانشمندان وادیبان بزرگی پا به عرصۀ حیات نهادند که از ثروت علوم و فرهنگ و ادبیات تمدن-های عصر خود، بهرۀ فراوان برده بودند و خود به تألیف کتب و یا شرح آثار ترجمه شده می¬پرداختند و چه بسا در تصحیح کتب و رسالات پیشینیان اهتمام نشان می¬دادند و گاه در زمینه¬های مذکور، ابتکارات تازه و بی بدیل بر جای گذاشتند.
ترجمۀ آثار توفیق حکیم به زبان¬های انگلیسی، فرانسوی، اسپانیولی، سوئدی و روسی و نیز نمایش آثار وی در تئاترهای لندن، پاریس، استکهلم، پالرمو و سالزبورگ نشان دهندة استقبال گستردۀ اروپاییان از آثار این نویسندۀ نوآور و نوگراست. اما در زمینۀ ترجمۀ آثار این نویسنده به زبان فارسی، فعالیت قابل توجهی صورت نگرفته است و از این رو همۀ فارسی زبانانی که در رشتۀ زبان و ادبیات عربی و مترجمی زبان عربی، تحصیل و تدریس می¬کنند و همۀ کسانی که دستی در ترجمۀ عربی به فارسی دارند، وظیفه دارند در راستای غنای ادبیات فارسی و به ویژه ادبیات نمایشی، گام¬های بلند تری بردارند و به ترجمۀ آثار نمايش¬نامه نویسان، از جمله توفیق حکیم، همت گمارند. نگارنده نیز با این احساس وظیفه، در این مسیر قدم نهاده است.
در این پژوهش برآنیم تا ضمن ترجمۀ یکی از نمايش¬نامه¬های توفیق حکیم با نام «السلطان الحائر» که آن را «پادشاه سرگردان» ترجمه کرده ایم، به تحلیل و بررسی برخی ویژگی¬های فنی و محتوایی این اثر نیز بپردازیم.
شیوۀ تدوین پایان نامه
مباحث پایان نامه در چهار فصل مورد بررسی قرار گرفته است. فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته و در فصل دوم، مطالب در پنج بخش بررسی شده است. در بخش اول، ترجمه، معانی لغوی و اصطلاحی آن، انواع ترجمه، تاریخچۀ ترجمه و دیگر مباحث مرتبط با ترجمه مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم در مورد نمايش¬نامه و هنرهای نمایشی با محوریت کشور مصر بحث شده است. بخش سوم دربارۀ زندگی نامۀ توفیق حکیم و سیر نمايش¬نامه نویسی اوست و بخش مختصری از کشور مصر و جایگاه آن در آثار توفیق حکیم و در بخش پنجم از مملوکیان مصر صحبت شده است. همة بحث¬های مطرح شده در فصل دوم، مقدمه ای برای ارائۀ فصل سوم یعنی ترجمۀ نمايش¬نامه است. در این فصل ابتدا فکر اولیۀ نگارش نمايش¬نامه، خلاصۀ آن، اندکی از روش¬های به کار رفته در ترجمه و سپس ترجمۀ نمايش¬نامه نگاشته شده است. پس از ترجمه، نوبت به تحلیل و بررسی این اثر می¬رسد. این کار در فصل چهارم پایان نامه تحت عناوینی چون بررسی محتوایی و بررسی فنی اثر آمده است. در بررسی محتوایی، از جایگاه زن در آثار نویسنده بخصوص در نمايش¬نامۀ مورد بحث و همچنین نوع نمايش¬نامه سخن به میان آمده و در بررسی فنی، به عناصر نمایشی و تعدادی از عناصر بیانی موجود در نمايش¬نامه، پرداخته شده است.
در این چیدمان، هر مرحله زمینه ساز مرحلۀ بعد است. فصل اول، مقدمه ای برای شروع است. فصل دوم، برای فصل سوم که ترجمۀ نمايش¬نامه است، زمینه سازی می¬کند و فصل چهارم به تحلیل آن می¬پردازد. برای ارائۀ تحلیل لازم بود که در ابتدا نمايش¬نامه ترجمه گردد. این مرحله، یکی از مهم-ترین مراحل انجام پایان نامه بود.
بیان مسأله
بی شک یکی از ادیبان تأثیر گذار جهان عرب، توفیق حکیم نویسندۀ معاصر مصری است. وی که معروف به پدر نمايش¬نامه نویسی عرب است، در زمینه¬هایی همچون رمان و نمايش¬نامه، آثار ارزشمندی از خود به جای نهاده است. رمان¬هایی از جمله: «یومیات نایب في الأریاف» ، «عصفور من الشرق» و «حمار الحکیم» و نمايش¬نامه¬هایی از جمله: «الورطة» ، «شمس النهار» ، «لعبة الموت» ، «إیزیس» و «السلطان الحائر» .
اصل سخن پیرامون آخرین نمايش¬نامۀ مذکور، «السلطان الحائر» است. در این نمايش¬نامه، توفیق حکیم فضای جامعه و اخلاق حاکمان را به طریقی زیبا و در قالب زمانی دیگر(دور¬ۀ ممالیک)به تصویر می¬کشد و پاره ای از مشکلات جامعه را در قالب داستان بیان می¬کند و با نگاهی نقادانه به تحلیل این مسائل می¬پردازد و ناهجاری¬ها را به چالش می¬کشد. ترجمه¬ و تحلیل فنی و محتوایی این نمايش¬نامه می¬تواند به غنای ادب فارسی کمک شایانی کرده و مخاطب فارسی زبان را با نگاه تحلیل گرانه و نقادانۀ نویسندۀ آن آشنا کند و به سمت و سوی تحلیل پیش ببرد.
فهرست مطالب
فصل اول کليات و مفاهيم 1
مقدمه 2
1- 1 کليات 6
1-1-1بیان مسأله 6
1-1-2 بیان اهمیت موضوع 6
1-1-3 پیشینۀ تحقیق 6
1-1-4 سؤال¬های تحقیق 7
1-1-5 فرضیه¬های تحقیق 7
1-1-6 روش تحقیق 7
1-1-7 ضرورت پژوهش 8
1-1-8 اهداف پژوهش 8
1-2 مفاهيم(ترجمه- نمايش¬نامه- توفیق حکیم) 8
1-2-1 ترجمه 8
1-2-1-1 ترجمه در لغت 8
1-2-1-2 ترجمه در اصطلاح 9
1-2-1-3 ارکان ترجمه 9
1-2-1-4 اهمیت ترجمه و نقش آن در پیشرفت تمدن¬ها 10
1-2-1-5 انواع ترجمه 11
1-2-1-5-1 ترجمۀ شفاهی 11
1-2-1-5-2 ترجمۀ مکتوب 11
1-2-1-5-2-1 ترجمۀ واژه به واژه 12
1-2-1-5-2-2 ترجمۀ تحت اللفظی 12
1-2-1-5-2-3 ترجمۀ امین 13
1-2-1-5-2-4 ترجمۀ آزاد 13
1-2-1-5-2-5 ترجمۀ معنایی(تفسیری) 13
1-2-1-5-2-6 ترجمۀ اقتباسی 14
1-2-1-5-2-7 ترجمۀ اصطلاحی 14
1-2-1-5-2-8 ترجمۀ ارتباطی 14
1-2-1-6 انواع متون در ترجمه 14
1-2-1-6-1 متون ادبی 15
1-2-1-6-2 متون علمی 15
1-2-1-6-3 متون دینی 15
1-2-1-6-4 متون مطبوعاتی 15
1-2-1-6-5 متون داستانی و نمايش¬نامه ای 15
1-2-1-7 ترجمه در کشورهای عربی 15
1-2-1-8 ترجمه در ایران 19
1-2-2 نمایش و نمايش¬نامه 22
1-2-2-1 ظهور نخستین نشانه¬های هنر نمایش 23
1-2-2-2 هنرهای نمایشی در مصر پیش از اسلام 24
1-2-2-3 کارهای نمایشی در مصر پس از اسلام 25
1-2-2-3-1 راوی¬ها و حکواتی 25
1-2-2-3-2 السماجاء و مقلد 25
1-2-2-3-3 موهبَذین یا روحوضی¬های کوتاه 26
1-2-2-3-4 خیال الظل یا سایه بازی 26
1-2-2-4 کارهای نمایشی دورۀ جدید 26
1-2-2-5 نمايش¬نامه در دوران معاصر 29
1-2-2-6 واژگان نمايش¬نامه ( فصیح یا محاوره ای؟) 30
1-2-3 توفیق حکیم 32
1-2-3-1 سیر نمايش¬نامه نویسی توفیق حکیم 35
1-2-4 مصر 38
1-2-4-1 جغرافیای مصر 39
1-2-4-2 موقعیت مصر 40
1-2-4-3 اهمیت مصر 41
1-2-4-4 مصر در آثار توفیق حکیم 41
1-2-5 مملوکیان 42
1-2-5-1 نظام زندگی ممالیک 42
فصل دوم نمايش¬نامه «السلطان الحائر» 44
2-1 فکر نگارش «السلطان الحائر» 45
2-2 خلاصۀ نمايش¬نامه 46
2-3 برخی روش¬های به کار رفته در ترجمه 46
2-4 منابع مورد استفاده در ترجمه 50
2-5 خطاهای لغوی متن نمايش¬نامه 50
2-6 پیام¬های نمايش¬نامه 51
2-7 ترجمۀ نمایش¬نامۀ «السلطان الحائر» «پادشاه سرگردان» 54
فصل سوم بررسی فنی و محتوایی نمايش¬نامه «پادشاه سرگردان» 218
3-1 بررسی محتوایی نمايش¬نامه 219
3-1-1 جایگاه و حقوق اجتماعی زن 219
3-1-1-1 جایگاه زن در آثار توفیق حکیم 221
3-1-2 نوع نمايش¬نامه 225
3-2 بررسی عناصر فنی نمايش¬نامه 227
3-2-1 عناصر نمایشی 227
3-2-1-1 موضوع (تم) 228
موضوع در پردۀ اول 228
موضوع در پردۀ دوم 229
موضوع در پردۀ سوم 229
3-2-1-2 مضمون 229
مضمون در پردۀ اول 229
مضمون در پردۀ دوم 229
مضمون در پردۀ سوم 229
3-2-1-3 طرح 230
3-2-1-4 شخصیت 230
شخصیت در پردۀ اول 230
شخصیت در پردۀ دوم 231
شخصیت در پردۀ سوم 232
3-2-1-4-1شخصیت¬های ایستا و پویای نمايش¬نامه 233
3-2-1-5 زمینه 234
زمینه در پردۀ اول 234
زمینه در پردۀ دوم 234
زمینه در پردۀ سوم 234
3-2-1-6 لحن 235
لحن در پردۀ اول 235
لحن در پردۀ دوم 235
لحن در پردۀ سوم 236
3-2-1-7 فضا و جو 236
فضا و جّو در پردۀ اول 236
فضا وجو در پردۀ دوم 237
فضا و جو در پردۀ سوم 237
3-2-1-8 سبک 238
3-2-1-8-1 سبک در نمايش¬نامۀ «پادشاه سرگردان» 238
3-2-1-9 زاویۀ دید 238
زاویۀ دید در پردۀ اول 239
زاویۀ دید در پردۀ دوم 239
زاویۀ دید در پردۀ سوم 239
3-2-1-10 گفتگو 239
3-2-1-11 تصویر در نمایش 241
3-2-1-12 هول و ولا(تعلیق) 241
تعلیق در پردۀ اول 242
تعلیق در پردۀ دوم 242
تعلیق در پردۀ سوم 242
3-2-1-13 کشمکش 242
کشمکش در پردۀ اول 243
کشمکش در پردۀ دوم 244
کشمکش در پردۀ سوم 244
3-2-1-14 گره افکنی 244
گره افکنی در پردۀ اول 244
گره افکنی در پردۀ دوم 245
گره افکنی در پردۀ سوم 245
3-2-1-15 گره گشایی 245
گره‌گشایی در پردۀ اول 245
گره گشایی در پردۀ دوم 246
گره گشایی در پردۀ سوم 246
3-2-1-16 نقطۀ اوج(بزنگاه) 246
نقطۀ اوج در پردۀ اول 246
نقطۀ اوج در پردۀ دوم 246
نقطۀ اوج در پردۀ سوم 246
3-2-1-17 فرود 247
3-2-1-18 نتیجۀ نهایی 247
3-2-2 عناصر بیانی و صور خیال 247
3-2-2-1 تلمیح 248
3-2-2-2 نماد ( سمبل) 249
3-2-2-3 مجاز 250
3-2-2-4 کنایه 251
3-2-2-5 تفاوت مجاز و کنایه 251
3-2-2-6 تشبیه 252
3-2-2-7 ضرب المثل 253
نتایج پژوهش 255
واژه¬نامه 258
منابع و مآخذ 263
کتب عربی 263
کتب فارسی 264
نشریات 267
فرهنگ¬های لغت و اصطلاح 268
رساله¬ها و پایان نامه¬ها 268
سایت¬های اینترنتی 269