شهر تهران به عنوان پایتخت ایران از لحاظ خصوصیت¬های فضایی-زمانی-مکانی ویژگی¬های منحصر به فرد و نیز مشترکی همانند سایر شهرها دارد. تراکم بالای فضایی شهر و ایجاد مشکلاتی از قبیل ترافیک¬های سنگین، آلودگی هوا، آلودگی صوتی و غیره، وضعیت تهران را در میان شهرهای ایران و حتی جهان، در زمره-ی «ترین¬ها» قرار داده است. به عنوان مثال، بنابر گزارش ماه آگوست 2013 (مرداد ماه 1392) سایت نامبئو، بزرگ¬ترین پایگاه داده¬های جمع¬آوری¬شده به کمک کاربران در مورد شهرها و کشورهای جهان، شاخص¬های کیفیت زندگی در تهران از وضعیت نامساعدی برخوردارند. با استناد به این گزارش، بر مبنای یک طیف صفر تا صدی (اعداد متمایل به صفر به معنای وضعیت خوب و اعداد متمایل به صد به معنای وضعیت بد است)، شاخص ترافیکی زمان آمد و شد روزانه (از خانه به محل کار) برابر با عدد 61 است که به معنای حجم بالای ترافیک و زمان تلف¬شده در زمان روزمره¬ی زندگی شهری تهران است. در نتیجه¬ی حجم بالای ترافیک روزانه، شاخص آلودگی هوای شهر تهران نیز وضعیت اسفناکی دارد. مقدار این شاخص برابر است با 90.96 که یعنی شهر تهران تنها 10% با آلودگی کامل هوا فاصله دارد. بر اساس همین آمار، ایران رتبه¬ی چهارم بالاترین نرخ شاخص¬های ترافیکی را پس از سه کشور کنیا، بنگلادش و مصر دارد. سایت نامبئو کلیت شاخص کیفیت زندگی در تهران را که متشکل از شاخص¬های قدرت خرید، امنیت، وضعیت بهداشت، قیمت برای مصرف¬کننده، نسبت قیمت مسکن به نرخ درآمد، و دو شاخص مذکور است، برابر با -21.62 محاسبه کرده است. اینکه نرخ کلی کیفیت زندگی در شهری مانند تهران عدد منفی 21 باشد، خود گواه وضعیت بغرنج آن شهر در زمینه¬ی تمامی عناصر زندگی شهری است.
از این رو، ما در این مقاله سعی داریم به بررسی یکی از عناصر بغرنج زندگی شهری در تهران، یعنی عنصر زمان و رابطه¬ی آن با فرهنگ بپردازیم و در این مسیر به تبیین اَشکال گوناگون زمان، تلاقی آن¬ها با یکدیگر، مسئله¬ی زمان حمل¬ونقل و زمان تلف¬شده در ترافیک، مسئله¬ی زمان فراغت، کلیشه¬های زمان حاد-اقتصادی-شده و سرانجام رویکرد فرهنگی به زمان در عوض رویکرد حاد-اقتصادی به آن بپردازیم. می توانید این پژوهش رشته انسان شناسی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
چیستی زمان و مقوله ی «زمان روزمرگی»
زمان در زندگی انسان¬ مدرن بیش از هر دوره‌ی دیگری نقش دارد. دوره¬ی مدرن با وقوع انقلاب¬های صنعتی و افزایش فزاینده¬ی شهرنشینی مختصات زندگی آدمی را به کلی تغییر داد. با سرازیر شدن جمعیت¬های انبوه به شهرها و پیدایش شهرنشینی مدرن به تبع مدیریت اتباع و شهروندان در قالب ساکنان شهرها، کلان¬شهرها، روستا و مناطق حومه¬¬ی شهری جایگاه مهمی نزد سیاست¬مداران و برنامه¬ریزان شهری یافت. از این رو، نقش مدیران شهری در شکل¬دهی به تصمیمات تأثیرگذار در حیطه¬ی سیاست¬های میان-مدت و بلند-مدت از جمله نقش¬های بانفوذ و سرنوشت¬ساز بر حیات شهری شهروندان ساکن شهرهای گوناگون است. پرداختن به مقوله-ی زمان، آن هم زمان شهری، امر مهمی است که می¬تواند علاوه بر شناسایی کیفیت ویژه¬ی زمان شهری، راه-کارهایی برای مدیریت کارآمد و بهینه¬ی آن برای دست¬اندرکاران و مدیران شهری به همراه داشته باشد. به همین خاطر سعی داریم در پژوهش پیش رو با توصیف و تبیین کیفیت زمان شهری و رابطه¬ی آن با فرهنگ در کلان¬شهر تهران پی به راه¬کارهایی برای مدیریت بهینه و کاربردی زمان بریم. زمانی که مدیریت آن بی¬شک یکی از اصلی¬ترین معضلات کلان¬شهرها، به¬ویژه کلان¬شهری چون تهران است.
برای اینکه بتوانیم در مورد زمان شهری در شهر تهران اطلاعی بیابیم و سپس به راه¬کارهای مدیریت بهینه¬ی آن بپردازیم، نخست باید تعریفی از زمان در کل و سپس زمان شهری به¬طور مشخص، به دست دهیم. تصور از زمان با توجه به فرهنگ¬ها و نظام¬های جهان¬بینی/ فلسفی گوناگون تفاوت می¬یابد. به ¬طور مثال، از زمان به عنوان مقوله¬ای پیشینی در نظام فکری امانوئل کانت، فیلسوف شهیر آلمانی، گرفته تا زمان به¬مثابه¬ی برساختی اجتماعی نزد جامعه¬شناسی چون امیل دورکیم، بنیان¬گذار رشته¬ی جامعه¬شناسی در آکادمی، می¬توان اَشکال گوناگون پردازش نظری به مقوله¬ی زمان را مشاهده کرد. اگر بخواهیم مثال دیگری از درک متفاوت زمان بزنیم، می¬توانیم به «زمان خطی » و «زمان تکرارپذیر یا چرخه¬ای » اشاره کنیم. منظور از «زمان خطی» زمانی است که پیش از آفرینش وجود داشته و در نهایت به یک مقصد مشخص ختم می¬شود. این درک از زمان ویژگی ادیان الهی است که در نهایت با زندگی پس از مرگ، یعنی با رستاخیز در فرجام روبه¬رو می¬شود. البته در اندیشه¬های غیردینی نیز سراغ این درک از زمان را می¬توان نزد انواع «آرمان¬شهرها» گرفت. در مقابل زمان خطی، درک چرخه¬ای یا تکرارشونده از زمان وجود دارد. «این درک باور به چرخه¬های بی¬پایان و تکرارشونده¬ی زمان است که در ادیان آزتک، یونان باستان و چین غالب بوده است. دیدگاه¬های چرخه¬ای را می¬توان در نزد یونانیان باستان و در قرون وسطی نزد ابن¬خلدون و در دوره¬های متأخرتر نزد فیلسوفانی چون ویکو و اشپنگلر مشاهده کرد» (فکوهی، 1383: 257).
دیوید هاروی نیز در بحث از ویژگی¬های دوران پسا-مدرن در کتاب وضعیت پسامدرنیته (1989)، زمان روزمرگی را در واقع زمان هرروزه¬ی جابه¬جایی¬ها (از خانه به محیط کار، دانشگاه، مراکز خرید و نهایتاً بازگشت به خانه) می¬داند (هاروی، 1390: 277). وی معتقد است ایده¬ی اصلی ما می¬باید مطالعه¬ی اصول رفتار زمانی-فضایی افراد در سطح شهر از مجرای بررسی زمان روزمره¬ی جا¬به¬جایی¬ها باشد. به زعم هاروی، منابع محدود زمانی و «اصطکاک فاصله» یعنی حسب زمان یا هزینه¬ی لازم برای غلبه بر آن، موانعی را بر تحرکات هرروزه تحمیل می¬کند. وی همچنین بر این عقیده است که زمان تغذیه، خواب و غیره الزاماً مشخص و پروژه¬های اجتماعی همواره با «موانع مضاعف» رویارو می¬شوند که از ضرورت داشتن مسیرهای زمانی-فضایی دو یا چند تلاقی انفرادی در تکمیل هرگونه تعامل اجتماعی تعیّن می¬پذیرد. چنین تعاملاتی نوعاً در چهارچوب الگوی جغرافیایی «ایستگاه¬های» در دسترس (مکانی که فعالیت¬های معینی نظیر کار، خرید، و غیره انجام می¬شود) و «قلمروهایی» که تعاملات اجتماعی معینی در آن¬ها غلبه دارند، نمود می¬یابد (همان، 277-2789).
بدین ترتیب، اگر قرار باشد مسئله¬ی زمان روزمرگی در شهر را مدّ نظر قرار دهیم و به¬واسطه¬ی بازشناسی ویژگی¬ها و خصوصیات آن دست به تعبیه¬ی اقداماتی جهت اصلاح الگوی مصرفی آن و مدیریت بهینه¬اش بزنیم، باید تمرکز خود را صرف بررسی اصول رفتار زمانی-فضایی افراد در سطح شهر از خلال واکاوی زمان روزمره¬ی جابه¬جایی¬ها کنیم.
فهرست مطالب
بخش اول: کلیات
مقدمه و طرح مسئله
چیستی زمان و مقوله¬ی «زمان روزمرگی»
بخش دوم: تلاقی اَشکال گوناگون زمان با «زمان روزمرگی» (1)
تعطیلات رسمی و غیررسمی و ساعات کاری
بخش سوم: زمان روزمرگی و مسئله¬ی سفرهای شهری
طرح¬های مدیریت زمان تلف¬شده
بخش چهارم: زمان روزمرگی و مسئله¬ی اوقات فراغت
زمان فراغت و زندگی شبانه
بخش پنجم: تلاقی اَشکال گوناگون زمان با زمان روزمرگی (2)
زمان انفجاری
بخش ششم: زمان روزمره و کلیشه¬های زمانِ اقتصادی¬شده
مقابله با زمان اقتصادی¬شده
نتیجه¬گیری
راه¬کار برای بهبود معضل تعطیلات و ساعات کاری
راه¬کار برای مسئله¬ی سفرهای شهری و زمان تلف¬شده
راه¬کار برای مسئله¬ی اوقات فراغت
راه¬کار برای مسئله¬ی زمان اقتصادی¬شده
منابع
فهرست جداول و کادرها
جدول 1: تعطیلات رسمی مناسبتی ایران بر حسب مناسبت
جدول 2: تعداد روزهای تعطیل رسمی در ایران به تفکیک مناسبت آن¬ها
جدول 3: تعداد کل سفرهای تولیدشده در تهران به تفکیک مناطق 22گانه
جدول 4: وسایل اصلی حمل¬ونقل در تهران
جدول 5: نقشه¬ی خطوط راه¬آهن شهری تهران و حومه- مترو
جدول 6: نقشه¬ی خطوط سامانه¬ی اتوبوس¬های تندرو- BRT
جدول 7: نقشه¬ی محدوده¬ی طرح کنترل ترافیک و طرح زوج و فرد خودرو
کادر 1: وقتی تهران می¬خوابد- گزارشی از زندگی شبانه در تهران
جدول 8: گونه¬شناسی گورویچ از زمان¬های اجتماعی
کادر 2: زمان، انضباط کاری و مدرن¬سازی در ترکیه و ایران: برخی ملاحظات تطبیقی
کادر 3: جامعه¬ای که چون ساعت پیش می¬رود