از ربع نخست سده ی 9 هجری قمری انگیزه ی پرداخت نسخه ی معیار در نزد دانش وران و ادیبان فارسی زبان مطرح می شود. سعی و کوشش در حوزه ی نسخه پردازی و کتاب آرایی از یک سو و از دیگر سو سیره ی علمی دانشمندان و طالبان علم در جهان اسلام باعث شده است که پژوهشگران بر پایه ی وسواس های علمی به نسخه نویسی و مقابله و اصلاح نسخه های آثار گذشتگان بپردازند. پاس داری از این میراث کلان معنوی نیازمند به شناخت ارزش های صوری آنهاست و در صورتی میسر می شود که بر پایه ی نظریه پردازی های علمی، نسخه ی مورد نظر با تصحیح انتقادی تک تک اجزای آن، معرفی و شناسانده شود. به این منظور، نگارنده به تصحیح دو نسخه ی قدیمی از دیوان اشعار شاعران شیخ احمد سهیلی و سیفی بخارایی اقدام نموده است و ضمن پرداختن به معرفی شاعران این دیوان ها، غزلیات آنها را نقد و بررسی نموده است.با توجه به یک نسخه بودن متن و وجود نداشتن نسخه ی بدل، روش تصحیح قیاسی مدنظر قرار گرفته است. اگرچه امکان تصحیح انتقادی وجود ندارد، مصحح بر این هدف است تا با تصحیح قیاسی و مطابقت املای اثر با روش امروزی و نیز تصحیح اشتباهات احتمالی کتابت نسخ موجود، هرچه بیشتر این نسخه ها را به اصل خود نزدیگ گرداند. می توانید این تحقیق زبان و ادبیات فارسی را به صورت فایل word دانلود نمایید.
مقدمه
پیشینیان از نسخه، هیأت رونویسی شده ی کتاب و نوشته را اراده می کرده اند. درباره ی یکی از تعاریف اصطلاحی مشهور نسخه ی خطی می توان گفت« اوراقی که بر روی آن مطالبی با دست توسط قلم و با مرکب نوشته شده و آن اوراق از یک طرف به هم متصل و پیوسته و از طرف عطف بین دو جلد قرارگرفته باشند، نسخه ی خطی به شمار می روند.»(مایل هروی، 1380: 25)
رسم الخط
خطوط اصلی موجود در آثار و کتب خطی رایج در ممالک اسلامی براساس تاریخ مدون خط و خطاطی در تمدن اسلامی عبارت است از«کوفی، نسخ، ثلث، محقق، ریحان، رقاع، توقیع، تعلیق، شکسته تعلیق، نستعلیق، شکسته نستعلیق و سیاق.»(عظیمی، 1389: 29)
نسخه های خطی مورد استفاده در این پژوهش، دارای رسم الخط متفاوت هستند و در برخی موارد شباهت های نزدیکی به هم دارند. از جمله می توان به این نکات درشیوه ی رسم الخط این نسخه ها اشاره کرد: استفاده از حرف های"ک، ب، ج" به جای حرف های"گ، پ، چ"، ترکیب حرف اضافه با فعل، اسم، قید و صفت، حذف مکرر فعل به قرینه ی لفظی یا معنوی و استفاده ی زیاد از فعل ماضی نقلی.
کاربرد حرف" ای" به صورت"همزه"، استفاده از "ه " ملفوظ به جای کسره، ترکیب پیشوند "می" و "ب" با فعل در برخی موارد، حذف"ه " غیر ملفوظ از آخر کلمات، استفاده از مصوت بلند "او " به جای مصوت کوتاه" ُ "، همچنین مصوت کوتاه" َ"به جای مصوت بلند"آ" و یا مصوت کوتاه " ُ"به جای مصوت بلند " او " در کلمات و حذف مصوت بلند" ا" نیز برخی دیگر از مشخصات رسم الخط نسخه های مذکور هستند.
کتابت نسخ خطی
در طرز کتابت نسخ متأخرتر بسته به دوره ی مورد نظر تفاوت ها و گوناگونی های زیادی از لحاظ خط، تزیین، تذهیب، تجلید و ... وجود دارد. خطاطان، صحافان، نگارگران و مذهبان؛ مطابق با سبک ابتکاری و اصلی خود و مواد کتابتی که در اختیار داشتند کار می کردند.(یارشاطر، 1389: 467)
نسخه های فارسی عمدتاَ از پنج منطقه می آیند: ایران، ماوراء النهر، هند، ترکیه ی عثمانی و نواحی مسلمان نشین چین. بیشتر نسخه های موجود از شهرهای استان خراسان می آیند که با پدید آمدن نستعلیق، اختلافی در شیوه و ترکیب اجزای خط دیده نمی شود. با پدیدآمدن نستعلیق، در هر یک از این نواحی، سبک خاصی در کتابت این خط مرسوم گردیده است. (یارشاطر، 1389: 468)
نمونه های درخشانی از شکسته ی نستعلیق نیز در نسخ خطی تحریری به چشم می خورد و نسخه ای که کاتب آن را برای استفاده ی شخصی فراهم می کرد، از این نوع خط بود.
وضعیت شعر و شاعری در قرن نهم
قرن نهم آخرین دوره ی مهم ادبیات ایران است و تردیدی نیست که پس از آن، دوره ای به این درجه از اهمیت تاکنون در تاریخ ایران پیش نیامده است و پس از آن ادب ایران، دوره ی تنزل و انحطاط را مرتباً پیموده و اگر دوره های تجدید و احیایی هم پیش آمده باشد؛ دوره های کوتاه بوده و نشده است دوره ی وسیعی را دربر بگیرد. گذشته از آن قرن نهم از حیث کثرت شعرا و نویسندگان و جنبش های ادبی گوناگون یکی از مهم ترین دوره های ادبی ایران است و اگر هم در برخی از رشته های ادب، انحطاط و زوالی پیش آمده باشد؛ آن انحطاط نتیجه ی مستقیم ضعف و فتوریست که در دوره ی پیش یعنی در قرن هشتم مقدمات آن فراهم آمده و رفته رفته نیرو گرفته و در قرن نهم نتیجه ی آن آشکار شده است. در هر حال تردیدبردار نیست که قرن نهم از حیث بسیاری شعرا و نویسندگانی که چه در ایران و چه در خارج از ایران می زیسته اند، یکی از پربارترین و غنی ترین ادوار تاریخی به شمار می رود و حتی با دو قرن دیگر که از این حیث امتیاز دارند؛ یعنی با قرن ششم و قرن هفتم نیز برابری می کند.
وضعیت فرهنگی و مذهبی در قرن نهم
دوره ی 120 ساله ی تیموریان و ترکمانان از حیث ثبات پادشاهی چندان دوره ی خوبی نبود. اما از باب ارزش خدمات پادشاهان و شاهزادگان و امرا یکی از دوره های بسیار مهم و پرثمر بوده است. در آغاز این دوره شماری از عالمان، شاعران و نویسندگان دوره ی فترت، بین ایلخانان و تیموریان وجود داشتند که با آثار خود به توسعه و پیشرفت علم و ادبیات یاری می کردند.
زبان فارسی در این دوره تکامل پیچیده ی خود را که از قرن هفتم تا دوازدهم شروع شده بود، ادامه داد. افسون بر تحول واژگان صرف و نحو که از ضرورت های تحول تاریخی یک زبان است، از جمله عوامل دیگر همراه این تحول بود که ماهیت اساسی و بنیادی داشت( آژند، 1381: 17)
تیمور از سال 1370 تا 1405 میلادی بر ایران فرمانروایی کرد. او با زبان ترکی و مغولی سخن می گفت و زبان فارسی را هم می دانست. در زمان تیمور دوباره سمرقند یعنی زادگاه نخستین فرمانروایان ایران پس از اسلام مرکز فرمانروایی ایران شد. سمرقند در زمان حکومت الغ بیگ که مردی دانش پرور بود به اوج شکوفایی رسید. او برای گسترش و پیشرفت شهر بسیار دلسوزانه کوشید و به ترویج و تشویق علم و هنر، نجوم و ریاضی پرداخت. فعالیت های هنری به ویژه ایجاد کتابخانه ها و راه اندازی مکتبی ویژه ی شعر، زیر نظر جامی صورت گرفت.
معرفی شیخ احمد سهیلی
امیر نظام الدین شیخ احمد سهیلی جغتایی معروف به شیخم سهیلی یا شیخم بیک از معاریف رجال قرن نهم و پس از میرعلیشیر نوائی معروف ترین و مهم ترین امرای دربار سلطان حسین بایقرا در هرات بود و خاندان وی مهم ترین خانواده ی الوس جغتای به شمار می رفته، مخصوصاَ در زمان شاهرخ کارهای مهم داشته اند و وی در جوانی از اعیان دربار سلطان ابوسعید بود و در شاعری در نزد آذری شاگردی کرده و از آذری خواسته است که وی را تخلص بدهد و آذری کتابی به دست داشته و به آن تفأل کرده و در آغاز صحیفه ی سهیل آمده به همین جهت سهیلی تخلص کرده است و وی در دو زبان ترکی و پارسی غزل را نیکو می گفته و در هر دو زبان دیوان غزلیات دارد و در ضمن مردی افتاده و متواضع و درویش دوست و دانش پرور بوده است و دانشمندان زمان از او بهره مند می شدند و ملاحسین کاشفی کتاب معروف انوار سهیلی را به نام او پرداخته است و سرانجام در سال 907 در گذشته است.
فهرست مطالب
چکیده
فصل اول : نسخه خطی
1- نسخه شناسی
1 – 1 –--نسخه شناسی سهیلی
1 – 2 -نسخه شناسی سیفی
2- کتابت نسخ خطی
3- روش تصحیح نسخه
4-رسم الخط
4-1- رسم الخط سهیلی
4-2- رسم الخط سیفی
5-مقایسه ی ظاهری دو نسخه
فصل دوم : قرن نهم
1- قرن نهم
1- 1 – وضعیت تاریخی
1- 2 – وضعیت اجتماعی
1- 3 – وضعیت فرهنگی
1- 3 – 1 – وضعیت شعر
1 – 3 – 1- 1- وضعیت غزل
فصل سوم : سهیلی و سیفی
1- درباره ی سهیلی
1- 1- بررسی ابیات غزلیات سهیلی
1- 1- 1- متن اصلاح شده ی غزلیات سهیلی
2 - درباره ی سیفی
2 – 1- بررسی ابیات غزلیات سیفی
2- 1- 1- متن اصلاح شده ی غزلیات سیفی
3- مقایسه ی غزلیات سهیلی و سیفی
4- متن اصلی غزلیات سهیلی
5- متن اصلی غزلیات سیفی
فهرست منابع