از آنجا که اقامه ی نماز در وقت صحیح خود، یکی از دستورات اکید و مهم دین مبین اسلام است، پژوهش حاضر با هدف تعیین اوقات شرعی از روایات و تطبیق آن با روش های علمی، انجام گرفته است. دراهمیت این موضوع همین بس که امام صادق (علیه السلام )در این باره فرمودند:" شیعیان ما را با اوقات نمازشان آزمایش کنید و ببینید که محافظت آنها درباره ی وقت نماز چگونه است."این امر حاکی از اهمیت والای اوقات نمازهای یومیه است.
دراین پژوهش پس از مفهوم شناسی ازاصطلاحات و واژگان مهم ، به بیان روایات درمورد تعیین اوقات نمازهای پنج گانه و سپس مبانی و روش های علمی در این باره پرداخته شده است.در پایان ، ملاک های ارائه شده در روایات ، با روش های علمی موجود مورد بررسی و تطبیق قرار گرفته است. در میان عباداتی که به وسیله ی آنها به خداوند سبحان تقرب می جوییم ، عبادتی مهمتر و ارجمند تر از نماز نیست. بنابر فرمایشات رسول اکرم (صلوات الله) نماز ستون دین و معراج مومن است. در جایی دیگر فرمودند : «هر چیزی چهره ای دارد و چهره ی دین شما نماز است.» می توانید این پژوهش رشته الهیات را به صورت فایل word دانلود نمایید.
مقدمه
نماز تنها عبادتی است که بنده به طور مستمر و در اوقات مختلف شبانه روز آن را بجا می آورد و با آن انس پیدا می کند. از آنجا که وقت هر نماز در شریعت اسلام مشخص شده است، اهمیت دادن به اوقات نماز، اهمیت دادن به خود نماز است. آنگاه به نماز اهمیت داده ایم که آن را مهم تر ازهر موضوع دیگر بدانیم و در وقت فضیلتش بجا آوریم. حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: « هیچ امری شما را در اوقات نماز مشغول ندارد. به درستی خداوند گروهی را نکوهش کرد و فرمود : الذینهم عن صلاتهم ساهون یعنی از نماز غفلت می ورزند ، به اوقات آن اهمیت نمی دهند.
با توجه به مطالبی که ذکر شد ، این پژوهش با هدف شناخت دقیق اوقاغت شرعی از روایات معصومین (علیهم السلام) و تطبیق آن با روشهای نوین علمی که امروزه مورد کاربرد است، انجام گرفته است. در واقع این پژوهش جوابی به این پرسش است که آیا روشهای علمی موجود با روایات معصومین منطبق است ؟ آیا روش موجود مورد تایید دین مبین اسلام در تعیین نحوه اوقات شرعی می باشد ؟
ضرورت موضوع
اقامه نماز در وقت صحیح خود یکی از دستوات اکید و تعالیم مهم دین مبین اسلام است از این رو تعیین اوقات شرعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است این تعیین اوقات شرعی در ماه مبارک رمضان اهمیت بیشتری پیدا می کند بخصوص تعیین وقت نماز صبح که اگر به اشتباه انجام شود بطلان روزه را در پی دارد.
در واقع انجام عمل عبادی همچون نماز در زمان های دقیقی از شبانه روز برای دینداران گونه ای یکپارچه سازی رفتاری در پرستش خداوند است و خداوند هم در قرآن با صراحت انجام عبادات در وقت خاص را مطرح کرده و فرموده اند : «پیش از برآمدن آفتاب و قبل از فرو شدن آن با ستایش پروردگارت را تسبیح گوی و برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش بپرداز باشد که خشنود گردی» ( طه ، 130).
در زمانهای قدیم وسایل و امکانات پیشرفته ی امروزی برای تعیین اوقات شرعی وجود نداشت.پیامبر و ائمه ی اطهار علیهم السلام برای تعیین اوقات نمازهای یومیه طریقی بر گرفته از نشانه های طبیعی معرفی می کردند و با استفاده از حرکات ماه و خورشید و همچنین سایه شاخص اوقات نماز را مشخص می کردند (سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه ، 6/3/96 U.R.L)
امروزه در عرصه ی علمی برای تعیین دقیق اوقات شرعی ، کارشناسان علم نجوم از ابزار های پیشرفته ای استفاده می کنند که زاویه ی دقیق خورشید را نسب به سطح افق برای تعیین اوقات نماز مشخص می کنند و همچنین نرم افزار های محاسبه گر کار تنظیم مختصات جغرافیایی را در شهر های مختلف لحاظ می کنند و آنگاه با رصد وضعیت افق اوقات شرعی سال را بدست می آورند ( سایت مرکز علمی هامبورگ ،6/3/96،U.R.L)
همین مسائل و مشکلات باعث شده است که نظر منجمان و نوع محاسبات در تعیین اوقات شرعی مختلف گردد. در نرم افزار باد صبا هفت نوع محاسبه ی اذان وجود دارد :1 موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران 2 مرکز اطلاعات مصر 3 ام القری ، مکه 4 باشگاه مسلمانان دنیا 5 موسسه لواء قم 6 دانشگاه علوم اسلامی کراچی 7 جامعه اسلامی شمال آمریکا ،که هر کدام از این روشها یک تا چند دقیقه اختلاف در پخش اذان دارند. در حال حاضر مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مسئولیت استخراج اوقات شرعی کشور را بر عهده دارد و از صدا و سیما و همچنین درنرم افزار باد صبا نیز همین اوقات اعلام می گردد.
دین و ضروریات آن
دین در لغت به معنای راه ،روش،آیین و کیش می باشد و در اصطلاح وفق گفته علامه حسن زاده آملی در رساله‌ای با نام علم و دین عبارت از برنامه حقيقي و دستور واقعي نگاه‌دار حد انسان و تحصيل سعادت ابدي آن است و همه آداب و متون آن محض علم و عين صواب است. لاجرم تدوين و تنظيم اين چنين برنامه از كسي جز آفريدگار انسان ساخته نيست يعني آن دست و قلمي كه كتاب تكويني نظام هستي عالم و آدم را بدين زيبايي نگاشته است كه زيباتر از آن تصور شدني نيست و هر يك از كلمات وجودي آنها را دين و آييني داده است كه به قدر يك ميكرون اعوجاج و اختلاف و نارسايي و ناروايي در آنها راه ندارد، همان قلم براي جميع شئون اين صنع عظيمش به نام انسان دستوري كه محض حكمت است، نهاده است تا اين دستور در متن آن چنان صنع پياده شود و او را به هدف نهايي و كمال غايي او برساند.
مراد از ضروری دین آن بخش از آموزه‌های دینی اعم از اصول و فروع است که ثبوت آن در دین مسلم و بدیهی است و نیازی به استدلال ندارد و هر مسلمانی اعم از خواص و عوام آن را می‌داند، مانند معاد، وجوب نماز، روزه و حج.
اسلام
اسلام یعنی تسلیم امر خدا شدن و همان فرمانبرداری برای اطاعت خداوند و قبول اوامر الهی است.
ودر اصطلاح به دینی می گویند که بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل شد و این دین در بردارنده ی عقیده و شریعت و اخلاق است.
این واژه از مشتقات "س ل م " است که هشت بار در قرآن به کار رفته است. اسلام مصدر باب افعال و ماده ی ترکیب آن عربی است. و به معنای داخل شدن در آشتی یا تسلیم شدن یا تسلیم نمودن چیزی به کسی و نیز به معنی خالص نمودن عبادت و دین و عقیدت برای خدا و فرمانبرداری و تسلیم شدن به دوست است.
معنای مصطلح و رایج اسلام، همان کاملترین و آخرین دین توحیدی است که به وسیله ی محمد بن عبدالله از سوی خدا برای هدایت بشر ابلاغ گردید. معتقدان به این دین را در عربی مسلم(مرد) و مسلمه (زن) و در فارسی مسلمان می گویند.
نماز
نماز به معنی پرستش، نیاز و سجود است. خم شدن برای اظهار بندگی و اطاعت را نماز می گویند که یکی از فرائض دین و عبادت مخصوص و واجب مسلمانان است که پنج بار در شبانه روز به جا می آورند.
علاوه بر نماز های پنج گانه، نماز آیات، نماز طواف واجب، نماز میت، نماز فوت شده ی پدر و مادر برپسر بزرگتر، و نماز نذر یا عهد و قسم بر انسان واجب می شود.
نماز عبادتی است که بر انبیای پیشین نیز واجب بوده است و مخصوص اسلام نیست. زیرا به گفته ی قرآن، قبل از اسلام حضرت عیسی نیز مامور به نماز بود.قرآن از زبان او می فرماید:"واوصانی بالصلاه" یعنی خدا مرا به نماز سفارش کرد. چنانچه قبل از او حضرت موسی و حضرت شعیب و حضرت ابراهیم مامور به اقامه ی نماز بودند.
اوقات جمع وقت به معنای ازمنه، فصول، ساعت و هنگام است. شرعی به معنای منسوب به شرع و موافق دین و مطابق احکام شرع است. اوقات شرعی از اصطلاحات فقهی است و به زمانهای مشخص و دقیقی از شبانه روز گفته می شودکه شخص دین دار در آن زمان عبادت دینی خود را انجام می دهد. انجام اعمال دینی در زمان مشخص خودش بسیار حائز اهمیت است و در روایات تاکید بسیاری به این امر شده است. امام رضا علیه السلام می فرماید:پیامبر خدا فرمود: " لا يزال الشيطان ذعرا من المؤمن ما حافظ على الصلوات الخمس فإذا ضيعهن تجرأ عليه فأدخله في العظائم " تا زمانی که مومن مواظب اوقات نماز های پنج گانه باشد، شیطان از او می ترسد اما وقتی اوقات نماز خود را تباه ساخت، شیطان هم بر او جرات می یابد و او را به گناهان بزرگ آلوده می گرداند.
فصل اول کلیات 1
1-1. مقدمه 2
1-2.شرح و بيان موضوع 2
1-3.دروس یا دوره های مرتبط با موضوع رساله که توسط دانشجو گذرانده شده 4
1-4.نوع کار تحقیقاتی 4
1-5. پیشینه تحقیق 4
1-6. سوال تحقیق 4
1-7. فرضیه تحقیق 4
1-8.اهداف تحقیق 5
1-9. روش تحقیق 5
1-10.کاربرد نتايج تحقيق 5
فصل دوم مفهوم شناسی 6
2-1. دین و ضروریات آن 7
2-1-1.اسلام 7
2-1-2.نماز 8
2-2. اوقات شرعی 8
2-2-1.سحر 9
2-2-2.فجر 9
2-2-3.صبح 10
2-2-4.طلوع خورشید 10
2-2-5.ظهر 10
2-2-6. عصر 10
2-2-7.غروب خورشید 11
2-2-8.حمره ی مشرقیه 11
2-2-9. مغرب 11
2-2-10. عشاء 12
2-2-11. نیمه شب 12
2-2-12. وقت فضیلت 13
2-2-13. وقت خاص 14
2-2-14. وقت مشترک 14
2-3. روایات 14
2-4. علم نجوم 14
2-4-1.دایرة البروج 15
2-4-2.منطقة البروج 15
2-5. مطالعه تطبیقی 16
2-6.نرم افزار مذهبی باد صبا 16
2-6-1. موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران 16
2-6-2. مؤسسه لوای قم (شیعه) 17
2-6-3.مجمع جهانی اسلامی 17
2-6-4.جامعه اسلامی آمریکای شمالی 19
2-6-5.مرجع عمومی ممیزی مصر 19
2-6-6. دانشگاه ام‌القرای مکه 19
2-6-7. دانشگاه علوم اسلامی کراچی 19
فصل سوم مقتضای روایات در مورد اوقات شرعی 20
3-1.اهمیت اوقات نماز 21
3-2.وقت نماز صبح 24
3-3.وقت نماز ظهر و عصر 26
3-3-1.راه تشخیص زوال خورشید 29
3-4.وقت نماز مغرب و عشاء 30
3-4-1.راه تشخیص زمان مغرب و عشاء 34
3-4-2.راه تشخیص زمان نیمه شب 34
فصل چهارم مبانی و روش ها ی علمی در تعیین اوقات شرعی 36
4-1.مبانی نجومی در شناخت اوقات شرعی 37
4-1-2.قطب چرخش زمین 38
4-1-3.جهت چرخش زمین 38
4-1-4.شکل زمین 38
4-2. نجوم کروی 39
4-3. سیستم های مختصات سماوی 39
4-3-1. مختصات افقی 40
4-3-2.مختصات استوایی 41
4-3-3. زاویه ساعتی 42
4-3-4. میل خورشید 43
4-4. زمان و اقسام آن 44
4-4-1. زمان خورشیدی ظاهری 44
4-4-2. زمان خورشیدی متوسط (زمان عرفی) 45
4-4-3. تعديل زمان ( معادله زمان) 46
4-4-4. زمان بین المللی (جهانی) 47
4-5. آشنایی با فرمولهای به کار رفته برای محاسبه اوقات شرعی 48
4-5-1. محاسبه زمان زوال ظهر 48
4-5-1-1. استفاده از معادله زمان (تعدیل زمان) 48
4-5-1-2. استفاده از ظهر گرینویچ 50
4-5-2. محاسبه اوقات شرعی صبح صادق و مغرب 51
4-5-2-1.فرمول مورد استفاده 51
4-5-3. محاسبه ساعات طلوع و غروب خورشید 52
4-5-3-1.شرح فرمولهای مورد استفاده 52
4-6. بررسی ملاکهای ارائه شده در روایات مذکور با روش علمی نجوم 53
4-7. روش های موجود در تعیین اوقات شرعی 54
4-7-1. مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران 55
4-7-2.مؤسسه لوای قم (شیعه) 55
4-7-3. مجمع جهانی اسلامی 56
4-7-4. جامعه اسلامی آمریکای شمالی 56
4-7-5. مرجع عمومی ممیزی مصر 56
4-7-6. دانشگاه ام‌القرای مکه 56
4-7-7. دانشگاه علوم اسلامی کراچی 56
فصل پنجم تطبیق روایات با روشهای نوین تعیین اوقات شرعی 58
5-1.وقت نماز صبح و مغرب 59
5-1-1.روایات 59
5-1-2.بررسی ملاکهای ارائه شده در روایات مذکور با روش علمی نجوم 61
5-2. وقت نماز ظهر 65
5-2-1.روایات 65