نسخه های خطی برگهای زرین به جا مانده از دانشمندان مسلمان، هنرمندان، کاتبان و صحافان مجموعه بسیار ارزشمندی است که ایران اسلامی به برگ برگ آن میبالد. کتابهایی که در طول دوران اسلامی موجبات نشر علم، فرهنگ و هنر را در سراسر ممالک اسلامی به دنبال داشته است. دریایی از فرهنگ پرمایهی اسلام و ایران در نسخههای خطی موج میزند. این نسخهها در حقیقت کارنامه نوابغ بزرگ و هویت ما ایرانیان است. در این میان کتب تذکره شاعران در زبان و ادب فارسی جایگاه ویژهای دارند که درحقیقت این سرگذشت نامهها به سرگذشت شاعران،دبیران و بزرگان علم و هنر و نمونههایی از اشعار آن میپردازد و برای تدوین تاریخ ادبیات فارسی در قلمرو زبان دری که پشتوانه زبان و فرهنگ ماست، شناختن و شناساندن شاعران فارسی زبان و عصر و زمان آنان و سوانح زندگی هر یک و تعیین پایه و تشخیص سبک و سیاق سخن ایشان، نخستین مرجع ارباب تحقیق، کتب تذکره است.
در این میان کتاب تذکره ی بتخانه یکی از تذکره‌های مهم دوران صفویه است که دارای شاعران و اشعار شناخته شده و شاعران گمنام است. محمد صوفی مازندرانی در قرن دهم هجری قمری مجموعههایی از اشعار متقدمین و متوسطین را فراهم آورده است و برماست که با محافظت از این آثار، این امانتهای گرانبها را به نسلهای بعد انتقال دهیم.
مقدمه
صفویان به چندین جهت یکی از پر اهمّیّت‌ترین سلسله‌های حکومتی ایران شمرده می‌شوند. آنان اوّلین دولتی بودند که توانستند بعد از فروپاشی پادشاهی ساسانیان یک حکومت متمرکز را که تقریباً تمامی فلات ایران را در بر می‌گرفت به وجود آوردند؛ آنان همچنین توانستند نخستین دولت قدرتمند شیعه مذهب را پس از دولت‌های کوچک دیالمه تشکیل داده و روند شیعه‌گرایی را در ایران به شیوه‌های مختلف گسترش دهند. اهمّیّت بعدی این سلسله در آن است که بنیانگذاران آن برای نخستین بار در حیات تاریخی ایران موّفق شدند انتزاجی گسترده و نتیجه بخش بین دین و سیاست ایجاد نموده، شالوده‌های حکومت خود را بر آن قرار دهند. دیگر اهمّیّت سلسلۀ صفویه در آن است که آنان اولین دولت فراگیر ایرانی بودند که در مجاورت امپراطوری نوپا و قدرتمند عثمانی سر بر افراشتند و بالاخره آخرین اهمّیّت آنها این بود که به عنوان نخستین دولت قدرتمند ایرانی توانستند روابط سیاسی و اقتصادی با دولت‌های مختلف اروپایی برقرار کنند. بسیاری از این وجوه اهمّیّت تحت تأثیر روح حاکم بر نظام حکومتی صفویان شکل گرفته‌اند. به همین دلیل جهت نظام حکومتی بررسی نظام حکومتی صفویان و توجه به عناصر و عواملی که در این شکل‌گیری سهیم بوده‌اند، می‌تواند در درک بهتر تاریخ این سلسله مؤثر باشد. تشکیل دولت صفویه یکی از سرفصل های مهم تاریخ ایران است. پادشاهان صفویه با استفاده از باورهای مذهبی شیعیان و سپس توانایی‌های علمای شیعه و نیز تصوّف و صوفیان، اوضاع سیاسی و اجتماعی و هنر ادبیات یکی از بزرگترین و اثرگذارترین دودمان‌های تاریخی ایران را به وجود آوردند.
اعیاد و مراسم مذهبی
دولت شیعه مذهب صفوی مراسم مذهبی و برگزاری اعیاد و سوگواری دینی را بسیار مورد توجه قرار می‌داد: « خصوصاً برگزاری باشکوه عاشورا و تاسوعا در ماه محرم در زمان صفویه بسیار مورد توجه قرار می‌گرفت» (میر احمدی، 1363: 57- 58). از جمله اعیادی که بسیاری از سفرنامه نویسان به باشکوه برگزار شدن آن توجه نشان داده‌اند عید قربان و عید غدیرخم است. اولئاریس سفرنامه‌نویس و سیاح و جهانگرد دیگر در این‌باره می‌نویسد: « مردم ایران در عید قربان علاوه بر اینکه در خانه‌های خود گوسفندی را قربانی می‌کنند در شهر‌های بزرگ شتری را با تشریفات بسیار قربانی می‌نمایند. علاقه شاهان صفوی به عید نوروز هم قابل توجه است؛ به خصوص شاه عباس» (اولئاریس، 1363: 318). در باب مراسم سوگواری و عزاداری در مناصبات اجتماعی، مراسمی چون شهادت حضرت علی (ع)، تاسوعا، عاشورا و برگزاری مراسم در ماه صفر مورد توجه آنان بوده است. « صفویه روز بیستم صفر را وقف تجدید خاطرۀ متصل شدن معجزه آمیز سر امام حسین به تن او کرده‌اند» (همان: 462).
وضعیت فرهنگی و هنری عصر صفویه
کشور ایران در دوران صفوی در تمامی زمینه‌های سیاسی، مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و هنری دستخوش تحوّلاتی به هم پیوسته است. با در نظر گرفتن کمیّت و کیفیّت تحولات عصر صفوی، کاملاً طبیعی است که در هنر این دوران نیز شاهد دگرگونی‌هایی باشیم. « نتایج مطالعات متخصصان روشن ساخته که هنر دوران صفوی، نقاشی، نگارگری، کاشی‌کاری و ... شباهت چندانی با هنر دوران‌های پیش از خود ندارد، این تفاوت به حدّی است که تشخیص آثار هنری این دوران از دوره‌های قبل و بعد از آن بسیار سهل است» (سیوری، 1366: 299). هنر صفوی، همچون هنر دوره‌های قبل، تحت تأثیر مسائل سیاسی و اجتماعی و مذهبی زمان خویش فرم یافته و با اندکی تأمل ردّ پای تحولات سیاسی- اجتماعی را در این حوزه می‌توان دنبال نمود.
تذکره نویسی در ایران
از ایران پیش از اسلام، کتابی که در شرح حال شاعران باشد، در دست نداریم. در دورۀ اسلامی، ظاهراً نخستین اثر در موضوع ترجمۀ حال سخن‌پردازان، دومین مقاله از کتاب « چهار مقاله» نظامی عروضی سمرقندی و نیز مناقب‌الشعرای خاتونی است (هدایت، 1336: ج1: 17). « تاریخ نگاران ادبی، قدیم‌ترین تذکره در زبان فارسی را که با هدف شرح حال نگاری نوشته شده باشد، لباب الالباب عوفی می‌دانند. البته بر اساس آنچه از مقدمۀ کتاب راحه‌الصدور راوندی به دست می‌آید؛ ظاهراً پیش از عوفی در سدۀ ششم افرادی به فکر جمع آوری احوال و یا آثار شعرا بوده‌اند» (نقوی، 1343: 23). این افراد یا موفق به این کار نشده‌اند و یا ردپایی از ایشان در تاریخ نمانده است. پس از عوفی کسانی مانند محمد پسر بدر جاجرمی (741 ه. ق) مؤلف مونس‌الاحرار، دولتشاه سمرقندی (892 ه. ق) مؤلف تذکرۀ دولتشاه، امیر علیشیر نوایی (896 ه. ق) مؤلف مجالس النفایس و ... به نگارش شرح احوال و آثار شاعران پرداخته‌اند.
تذکره نویسی در دورۀ صفویه
در دوران صفویه یعنی از قرن دهم به بعد سیل ناشاعران و شعرهای نه چندان خوب در کنار مُدگرایی ناآگاهانه موجب می‌شود تا « قحط معنی در میان نام‌ها» اتفاق بیفتد و از تذکره جز نامی بر جای نماند (واله داغستانی، 1384: 281). البته این سخن نشانگر جریان غالب تذکره نویسی است و به هیچ عنوان نافی تذکره‌های اصیل ادبی نیست و به لحاظی شاهد وسعت یافتن ابعاد خرده گونه‌ای تذکره‌ها هستیم، اما معاییر اصیل مانند وجه ادبی و اصالت و دقت رو به نزول‌اند. حزین لاهیجی در اوایل این دوره است که لب به انتقاد می‌گشاید و می‌گوید: «نهایت جهد این گروه از دفترها به الفاظ و حروف است که به آن مشغولند و اقصی غایت همّت اینان ابتذال مقال است که به آن مألوفند و کاش آن بودی که بی‌تصرّف انتحال کرندی. لیکن تا مسخ نکنند انتساخ ننمایید و اکثر با هم یاور شده به معاونت یکدیگر راه پیمایش تاریخ و سیر و نگارش تذکره واگیرند به گمان آنکه چون قصه خوانی است، آسان میسر است؛ غافل از اینکه هر چند افسانه سنجی است اما موقوف است به بضاعتی و تحقیق حکایتی و معرفت هر روایتی و صدق مقالتی و جودت قریحتی و صفای طوّیتی الی غیر ذالک من اشراط اللازمه. بعضی تذکره‌ها که این عوام به اغراض فاسده که اشارت رفت ترتیب داده‌اند حیرت زای است عاقل را. چه قطع نظر از رکاکت عبارت و ژاژ خوایی منشأت مشحون است به اکذوبات و خرافات و مملو است از اشتباهات و لاطائلات، کسانی را که نشناسد و اصلاً معرفتی به آنان نداشته‌اند ورق ورق احوال نویسند و جمعی که هرگز یک بیت نگفته‌اند، اشعار دیگران را در کار ایشان کنند و در کلام گویندگان تخلیط نموده، سخن دیگر به دیگری نسبت دهند.
معرفی ملا محمدصوفی مازندرانی و شرح حال او
از شاعران اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری است. محل تولد وی شهر آمل می‌باشد (حقیقت، 1368: 358).
ملامحمدصوفی مازندرانی که مردی حکیم بود پس از پرداختن به تحصیلات مقدماتی به ایرانگردی پرداخت و پس از آن عزم سفر به خانه خدا کرد و سالها در آنجا ماندگار شد و پس از بازگشت مدتی در مازندران زندگی کرد سپس در عهد جهانگیرشاه والی هند با دو تن از دوستان خود به هند رفت و در کشمیر هند سکنا گزید و به خواهش جهانگیر خان به دهلی رفت .