تعریف رسانه
رسانه در لغت به معنی رساندن است و در اصطلاح وسیله‌ای برای نقل و انتقالات، ایده‌ها و افکار افراد یا جامعه و واسطه عینی و عملی در فرآیند برقراری ارتباط است. اکنون مصداق این تعریف وسایلی مانند: روزنامه‌ها، مجلات، رادیو، تلویزیون، تریبون، ماهواره، اینترنت و ... می‌باشد.
رسانه‌های جمعی
رسانه‌های جمعی یا عمومی و به تعبیر دیگر وسایل ارتباط‌جمعی ، اصطلاح فارسی شده واژه لاتین (Medium) است که جمع آن (Media) می‌باشد و منظور از آن، دسته‌ای از ابزار ارتباطی هستند که موردتوجه تعداد کثیری می‌باشند و از تمدن‌های جدید به وجود آمده‌اند پیچیدگی و ابزارهای ارتباطی متناسب با آن‌ها اطلاعات و مهارت‌ها را تا منزل‌گاهای دور و به‌آسانی به دیگران منتقل می‌سازد و از اطلاعات دیگران بهره می‌گیرد. تکامل ابزارهای مبادله و انتقال اطلاعات با پیشرفت انباشت اطلاعات همراه می‌باشد که با بهره‌گیری از سه تکنولوژی صنایع کامپیوتر، صنایع فیلم‌سازی و صنایع مخابرات، ابر شاهراه اطلاعاتی ایجاد شده است.
البته رسانه به‌عنوان بستر ارتباط در این تعریف به‌طور کامل معرفی نشده است؛ زیرا وسایلی که موردتوجه تعداد کثیری است و در تمدن مدرن به وجود آمده باشد محدود و منحصر به وسایل ارتباط‌جمعی نیست ازاین‌رو بایستی به تعریف دقیق‌تری پرداخت. رسانه به معنی هر وسیله‌ای که انتقال‌دهنده پیام‌ها، فرهنگ‌ها و افکار عده‌ای باشد است و مصداق این تعریف وسایلی همانند روزنامه‌ها، مجلات، رادیو، تلویزیون، ویدئو و ... می‌باشد.
طبقه‌بندی رسانه‌ها
رسانه‌ها بر اساس نوع انتظار از آن‌ها می‌توانند به صورت‌های مختلفی طبقه‌بندی شوند که در این‌جا به یک نمونه از آن اشاره می‌نماییم :
رسانه‌های دیداری: رسانه‌هایی مانند تلویزیون، سینما، تئاتر، عکس و ... .
رسانه‌های شنیداری: رسانه‌هایی مانند رادیو، منبر، تریبون، موسیقی و ... .
رسانه‌های نوشتاری: رسانه‌هایی مانند نشریات و روزنامه، کتاب، تراکت و... .
رسانه‌های ابزاری: رسانه‌هایی مانند: نمادها، بازی‌های رایانه‌ای، پرچم و ... .
رسانه‌های آنلاین: رسانه‌های حوزه فضای مجازی و سامانه‌های اینترنتی (موتورهای جستجو، ایمیل، چت‌روم‌ها، فیسبوک، توئیتر، یوتیوب، وایبر و ...).
5-1- انواع رسانه‌ها
با توجه به گسترش روزافزون فناوری در دنیا، تعدد رسانه‌ها دائماً رو به گسترش است که در دسته‌بندی و گروه‌های گوناگونی قرار می‌گیرند. رسانه‌های نوشتاری مانند «مطبوعات، کتاب و مجلات». رسانه‌های شنیداری مانند «تلویزیون، سینما و ...». رسانه‌هایی ابزاری مانند «اعلامیه، بروشور، تابلوی اعلانات». رسانه‌های نهادی یا گروهی همچون «روابط عمومی‌ها، شرکت‌های انتشاراتی، بنیادهای سینمایی». رسانه‌های فرانهادی همچون «خبرگزاری‌ها، دفاتر روابط بین‌المللی، کارتل‌ها، بنگاه‌های سخن‌پراکنی و تراست‌های خبری، شرکت‌های چند ملیتی سازه، فیلم‌های سینمایی و شبکه ماهواره‌ای».
الف- روزنامه‌ها: روزنامه رسانه‌ای است که به‌صورت روزانه جدیدترین اخبار و اطلاعات را در حوزه‌های مختلف فرهنگی، هنری، ورزشی، سیاسی و اقتصادی به اقشار مختلف جامعه ارائه می‌دهد. همواره روزنامه‌ها به‌صورت مکتوب منتشر می‌شوند و این مکتوب بودن آثار مثبت و منفی فراوانی به دنبال دارد که مسئولین و دست‌اندرکاران روزنامه‌ها به هدف دستیابی به آثار مثبت آن تلاش می‌کنند. امروزه در کشور ما بیش از 35 عنوان روزنامه‌ها با تیراژ نسبتاً بالایی به چاپ می‌رسد که پرتیراژترین آن‌ها روزنامه جام جم و همشهری است که در مقایسه با جمعیت حدود 75 میلیونی ایران عددی ناچیز محسوب می‌شود و این در حالی است که تعداد قابل توجهی از این روزنامه‌ها صرفاً اقتصادی یا سیاسی بوده و مورد توجه و استفاده گروه و قشر خاصی از مردم قرار می‌گیرد.
ب- مجلات: مجله، رسانه‌ای مکتوب دارای صفحاتی بیشتر از روزنامه که با اهداف خاص و از پیش تعیین‌شده است. متوسط یک مجله از 20 صفحه تا 300 صفحه نیز وجود دارد که البته تعداد صفحات بالا، بیشتر اختصاص به مجلات و نشریات تبلیغی دارد.
در ایران به‌طور متوسط حدود 500 عنوان مجله با تیراژ بسیار بالا به چاپ می‌رسد که در بازه‌های زمانی هفته‌نامه، گاهنامه، ماهنامه، دوماهنامه، فصلنامه، سالنامه و انواع و اقسام مختلف دیگر به دست خوانندگان می‌رسد. در تقسیم‌بندی مجلات معمولاً آن‌ها را به نشریات زرد و غیر آن تقسیم می‌کنند. مجلات زرد آن دسته از نشریات هستند که با جنجال و هیاهو سعی در جذب مخاطب دارند. هدف در این مجله‌ها جذب مخاطب به هر وسیله‌ای و به دنبال آن سود اقتصادی است. این نشریات در ارائه مسایل و مشکلات اقتصادی جامعه چند راه پیش می‌گیرند:
بزرگ‌نمایی، اغراق و زیاده‌روی در بیان مشکلات اقتصادی و ... تا این که عمومی مشوش شده و راه تفهیم و تفاهم منطقی و عاقلانه بسته شود.
نادیده گرفتن مسایل و اخذ نتایج سریع.
رواج مصرف‌گرایی مثل تبلیغات زیبایی‌اندام، کالاها و لوازم ارایشی و ...
مطالب وحشتناک و حوادث تلخ همراه با تیترهای دلهره‌آور که باعث رواج و شکستن قبح و زشتی این اعمال می‌شود.
پ- رادیو: رادیو رسانه ای است صوتی که با استفاده از امواج به انتقال مطالب می‌پردازد. رادیو با تمام فوایدش مانند دسترسی همیشگی به آن، دارای نواقصی نیز است. رادیو از نعمت تصویر بی‌بهره است و مسئولان و مجریان رادیو باید تمام توان و نیروی هنری خود را صرف صدا کنند تا از این طریق فضاسازی مناسبی در ذهن شنونده ایجاد شود. شنونده اگر از موسیقی برنامه خوشش نیاید دیگر رادیو کارآیی خود را از دست می دهد، اما همین مسئله اگر در مورد تلویزیون به وجود آید با قطع صدا همه چیز را از دست نمی دهد بلکه می توان کمکاکان از تصویر استفاده کرد و لذت برد.
ت- سینما: سینما پس از مطبوعات، و رادیو، و تلویزیون یکی از وسایل ارتباط جمعی و از رسانه های همگانی نسبتاً جدید است که فرهنگ خاص خود را نیز اقتضا می‌کند. بشر پس از دو دوره فرهنگ گفتاری و نوشتاری اکنون به دروازه فرهنگ تصویری با گستردگی فراوانش وارد می‌شود. سینما یکی از پیشرفته ترین رسانه های همگانی است که انواع هنرها را با پیچیده ترین تاکتیک‌ها جمع‌آوری نموده است.
ث- تلویزیون: در حال حاضر پر مخاطب ترین رسانه در جهان پس از شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون می‌باشد که این آمار در ایران به‌مراتب بیشتر و این تنوع و کثرت مخاطب به دلیل وجود صدا و تصویر به طور هم زمان است. تلویزیون به علت قابلیت استفاده از تصویر در تمام حیطه‌ها جذابیت مخصوص به خود را دارد. تلویزیون قابلیت تغییر فرهنگ جامعه را داراست، حتی رسانه هایی چون روزنامه و مجلات برای جذب مخاطبان خود به تلویزیون و جذابیت‌های آن متوسل می‌شوند. امروزه شبکه‌های ماهواره‌ای فراوانی به وجود آمده اند؛ از شبکه‌های علمی و تحقیقاتی و ورزشی گرفته تا شبکه‌های مبتذل رقص و پایکوبی در آن یافت می‌شود و شبکه‌های فارسی زبان نیز به خیل وسیع آن‌ها پیوسته‌اند. این پایگاه‌ها که اکثرا متعلق به گروه‌های ایرانی خارج از کشور و ضد انقلاب هستند برای جذب مخاطب بیشتر از انواع و اقسام حربه‌ها استفاده می‌کنند.
ج- ماهواره: اولین ماهواره‌ها در سال 1980 با 12 هزار مدار تلفنی و تنها 2 کانال تلویزیونی در مدار قرار گرفتند و نسل ششم آن‌ها با 3 برابر ظرفیت نسل پنجم و با سیستم های دیجیتالی پیچیده و در سال 1986 ساخته و به کار گرفته شد. ماهواره‌های تلویزیونی (DBS) ماهواره‌هایی هستند که در واقع به عنوان یک فرستنده پر قدرت تلویزیونی در فضا عمل می‌کنند. مهم‌ترین برتری یک ماهواره تلویزیونی آن است که می‌تواند تمامی نقاط کور یک کشور را که فرستنده‌های زمینی قادر به پوشش آن‌ها نیستند تحت پوشش درآورد.
چ- اینترنت: در اواخر دهه 1960 پدیده‌ای به نام اینترنت جهان را متحول کرد. تأسیس شبکه آرپانت در سال 1969 به عنوان منشأ پیدایش اینترنت شناخته شد. در حقیقت اینترنت مجموعه‌ای از میلیون‌ها کامپیوتری است که از طریق شبکه‌های مخابراتی به یکدیگر اتصال دارند. به‌عبارتی‌دیگر مجموعه‌ای از هزاران شبکه ماهواره‌ای - رایانه‌ای است که تعداد زیادی از رایانه‌ها را در یک شبکه پیچیده بزرگ و قابل اطمینان به یکدیگر وصل می‌کند. اینترنت هیچ سازمان مدیریتی یا سرپرست حقوقی ندارد و به‌خودی‌خود واقعیتی مستقل ندارد و تنها از تألیف تشکیلات مستقل دیگر حیات یافته است. از طریق این فناوری جدید می‌توان پست ایجاد و بدون صرف وقت و هزینه، نامه الکترونیکی، عکس‌ها و نامه‌های متنی خود را برای یک یا چند نفر به صورت هم‌زمان ارسال کرد و از این طریق، به سایت های تحت وب و شبکه جهانی اطلاعات دسترسی داشت. فناوری چت (گفتگو) یکی دیگر از راه‌های ارتباطی جدید در اینترنت است که در آن می‌توان علاوه بر مکالمه با چندین نفر به طور هم‌زمان تصاویر یکدیگر را نیز مشاهده کرد. شبکه‌های خبری، نیز از دیگر قابلیت‌های موجود بر روی وب موتورهای جستجو در اینترنت است.
ح- شبکه‌های اجتماعی: شبکه‌های اجتماعی مجازی یا شبکه‌های اجتماعی اینترنتی، وب سایت یا مجموعه‌ای از وب سایت هایی است که به کاربران امکان می‌دهد، علاقه مندی ها، افکار و فعالیت‌های خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند؛ به عبارت دیگر، شبکه‌های اجتماعی سایت هایی هستند که با استفاده از یک موتور جست‌وجوگر و افزودن امکانات مانند چپ، پیام‌رسانی الکترونیک، انتقال تصویر و صدا و ...، امکان ارتباط بیشتر با کاربران را در قالب شبکه‌ای از روابط فردی و گروهی فراهم می‌آورند. وبلاگ ها، فیس بوک، توییتر، یتوب، پادکست از جمله شبکه‌های اجتماعی مجازی هستند. شبکه‌های اجتماعی مجازی محیط مساعدی را برای مشارکت افراد در جامعه مجازی، برقراری روابط نمادین و کشف مجدد خود و بازتعریف هویت های دینی، اجتماعی، سیاسی و ... فارغ از محدودیت‌ها و عوامل سرکوب‌کننده از طریق تعاملات مجازی و نمادین فراهم می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی مجازی بیشترین شباهت را به جامعه انسانی داشته و به فرد امکان برقراری ارتباط با شمار بسیاری از افراد دیگر را فارغ از محدودیت‌های زمانی، مکانی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی می‌دهند.
شبکه‌های اجتماعی قدرت بسیج کنندگی دارند یعنی می‌توانند افراد را در یک زمان و یا مکان در محیطی واقعی گرد هم آورند، یا در محیط مجازی به کمپین بپردازند. این شبکه‌ها، فضای تعامل جسورترین آدم‌هایی است که فعالیت در این شبکه‌ها را نوعی فعالیت مدنی و حتی مبارزه مدنی می دانند. لذا از نقد بی‌رحمانه حاکمیت، سیاستمداران و رسانه های رسمی ابایی ندارند. به همین جهت زبان آن‌ها متفاوت با سایر رسانه ها به نظر می‌رسد.
در این شبکه‌ها، تأثیر بر افکار عمومی و بسیج آن، به گونه ای است که به واسطه این رسانه‌ها، نوعی فضای عمومی شکل می گیرد و بسیاری افراد، بی آن‌که یکدیگر را ببینند و تبادل نظر کنند، مانند یکدیگر فکر و در نتیجه مانند یکدیگر نیز عمل می‌کنند. بر این اساس، از طریق تولید پیام، شعار و اندیشه، به شیوه ای هنری و از طریق تصویر، گرافیک، صدا و موسیقی، تصورات دست‌کاری و بسیج می‌شوند و در نهایت فعالیت سیاسی، این امکان را می‌یابد که با زندگ روزمره آمیخته شود. همچنین کاربرد شبکه‌های اجتماعی این امکان را به جنبش‌های اجتماعی می‌دهد که روش های سنتی بیان اعتراضات خود، همانند راهپیمایی‌ها، اعتراضات، شعارها و استفاده از نمادها را آسانتر به‌کاربرده و آن‌ها را با روش های نمادین جدید ترکیب کنند. بر همین اساس، این جنبش‌ها توانمندی بیشتری برای جذب طبقه جوان جامعه و شکل دادن به افکار عمومی دارند. با کاربرد تکنولوژی های اطلاعاتی جنبش‌های اجتماعی به استفاده از پوشش رسانه ای جمعی نیازی ندارند. تقویت و تبلیغ ارزش‌های غربی و کمک به استحاله فرهنگی، بهره‌برداری تبلیغاتی و انتشار اخبار غیر واقع تحریف‌شده، ایجاد نخبگان سیاسی و فرهنگی وابسته، به جریانات خودساخته از طریق شبکه ارتباطی، از آسیب های سیاسی شبکه‌های اجتماعی مجازی محسوب می‌شود.
6-1- آسیب‌شناسی وسایل ارتباط جمعی
بررسی آثار وسایل ارتباط جمعی یکی از پیچیده ترین مباحث در آسیب‌شناسی اجتماعی است. به همین دلیل، بسیاری از جامعه شناسان در درستی نتایج پژوهش‌هایی از این دست تردید نشان می دهند. امروزه گسترش و توسعه وسائل ارتباط‌جمعی به حدی است که دوران حاضر را عصر ارتباطات نامیده اند. مک لوهان دنیا را با مفهوم دهکده‌ای جهانی می‌شناسد ولی گوید وسائل ارتباط جمعی دارای چنان قدرتی هستند که می‌توانند نسلی تازه در تاریخ انسان پدیدآورند، نسلی که با نسل‌های پیشین بسیار متفاوت است. از اثرات منفی وسائل ارتباط جمعی معتاد شدن به معنی عام کلمه است. در بسیاری از موارد انسان‌ها چنان به رسانه ها معتاد می‌شوند و بدان اعتماد می‌ورزند که در ساعت معین بدان نیاز می‌یابند. تأخیر یا فقدان، موجبات از بن رفتن تعادل آنان را فراهم می‌سازد و زمانی بدان می‌رسند (مثلاً دستیابی) به روزنامه مورد علاقه، قدرت اندیشه از آن سلب می‌شود. آنان بدون هیچ تردید یا اندیشه‌ای نو، یا آموزه آن را می‌پذیرند. بی شبهه، این فرایند که با خصلت ویژه انسان اندیشمند متباین است، موجب می‌شود که ذهن دچار کرختی می‌شود و فرد در جریان حوادث همچون پر کاهی بر روی، سیلاب خروشان، ناخواسته و بی‌اراده به این سو و آن سو کشیده گردد. دو موضوع در ارتباط با وسائل جمعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است:
الف- امور جنسی: در مورد مسائل ارتباط جمعی در امور جنسی هنوز تحقیق جامعی صورت نگرفته است؛ زیرا تأثیر آن قابل مشاهده و بالاتر از آن قابل کنترل نیست.
ب- خشونت و پرخاشگری: درباره رفتار خشونت‌آمیز ناشی از وسائل ارتباط جمعی پژوهش‌های زیادتری انجام شده است. با توجه به فزونی پرخاشگری در جامعه صنعتی و شهری امروزی، برخی برای توجیه این پدیده، وسائل ارتباط جمعی را مسئول می‌دانند زیرا فیلم، مجله، روزنامه، کتاب، تلویزیون، ویدئو، ماهواره و اینترنت حاوی تصاویر و مطالبی است که در آن اشاره به خشونت، تهاجم و خیانت بسیار دیده می‌شود. یافته‌های پژوهشی نشان می دهد که فیلم‌های سینمایی، تلویزیونی، ویدئویی و اینترنتی از عوامل بسیار مؤثر در کژ رفتاری و بزهکاری نوجوانان و جوانان هستند. نمایش اعمال خشونت‌بار، کشتار، جنایت، خون‌آشامی و نیز صحنه‌های هیجان‌انگیز در فزونی تشدید کج‌روی‌ها اثر به سزایی دارد. جوانان و حتی سالمندان علاقمندی شدیدی به تماشای صحنه‌های شهوت‌رانی نشان می دهند که نشان بیماری «نظربازی» است.
7-1- اثرات منفی وسائل ارتباط جمعی
باز داشتن از کارهای تحصیلی و اختصاص وقت نوجوان و جوانان به خود، ارائه صحنه‌های خشونت‌آمیز و رواج خشونت، جریحه دار کردن عواطف نوجوانان و جوانان، سوق دادن زودرس ب طرف زندگی بزرگسالی، خلق نیازهای کاذب، رابطه با جرم و جنایت (فراهم کردن زمینه‌های ارتکاب جرم)، برانگیختن حالت تهاجمی، محدود کردن قدرت ابتکار و خلاقیت، بیگانه ساختن جوانان و نوجوانان بامطالعه، تسخیر ذهن نوجوانان و جوانان، تهدید سلامتی «جسمی، روانی و رفتاری کودکان، جوانان و نوجوانان»، افزایش حالت انفعالی و بی‌تفاوتی، رواج رفتارهای ضد اجتماعی از طریق مشاهده و یادگیری توسط نوجوانان و جوانان پیامدهای خانوادگی ناشی از اعتیاد به اینترنت، اختلاف و نزاع‌های مستمر در روابط زناشویی، اختلال در انجام وظایف خانوادگی به علت گرایش بیش از حد به اینترنت، افزایش طلق و جدائی ناشی از اختلافات و درگیری‌های بین زوجین بر اثر استفاده بی‌رویه از اینترنت، گوشه‌گیری و انزوا در خانواده، مشکلات و اختلاف بین والدین و فرزندان.
پیامدهای آموزشی ناشی از اینترنت: کاهش چشمگیر در میزان مطالعه، افت نمرات درسی، غایب شدن از کلاس‌ها، کاهش روابط بین دانش آموزان و معلمان، اختلال در روابط بین دوستان و همکلاسی‌ها، گوشه‌گیری و انزوا در محیط مدرسه.
8-1- کارکرد رسانه‌ها
ویژگی اصلی رسانه‌ها همه‌جا بودن آن‌هاست. آن‌ها امری فراگیرند و می‌توانند یک کلاس بی دیوار با میلیاردها مستمع تشکیل دهند. آن‌ها وظیفه حراست از محیط را به عهده دارند و باید همبستگی کلی را بین اجزای جامعه در پاسخ به نیازهای محیطی ایجاد کنند. رسانه‌ها وظیفه انتقال میراث اجتماعی از نسلی به نسل دیگر را بر عهده دارند. «استوارت هال» جامعه را به‌صورت مداربسته‌ای تعریف می‌کند که رسانه‌های جمعی به‌عنوان شاه را در فرآیند هویت بخشی به جامعه نقش پیدا می‌کنند. رسانه‌ها حرکت، پویایی و سرزندگی را تقویت می‌کنند. رسانه‌ها احساس محبت و صداقت را برمی‌انگیزد و احساس زشتی، دشمنی، بی‌اعتمادی، دروغ و خشونت را زنده می‌کنند. این کارکرد موجب پیدایش تضاد درونی- رفتاری در مقیاس فردی و اجتماعی می‌شود.
وظایف خبری و آموزشی نیز یکی دیگر از کارکرد رسانه‌هاست. مثلاً با دیدن فیلم‌های مربوط به زندگی جوانان امروز عقیده شخصی فرد نسبت به اخلاق و شرایط زندگی جوانان دگرگون می‌شود و حتی ممکن است در خود گرایش به زندگی آشفته جوانان امروز را احساس کند. برای رسانه‌ها کارکردهای متفاوت و گوناگونی بیان شده است که به‌اختصار به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
الف- کارکرد نظارتی: یکی مهم‌ترین رسانه خبری، نظارت بر محیط است. کارکرد نظارت و حراست از محیط، شامل رساندن اخبار توسط رسانه‌ها می‌شود که برای اقتصاد و جامعه ضروری است. مانند گزارش اوضاع سهام، ترافیک و شرایط آب و هوایی.
ب- کارکرد آموزشی با انتقال فرهنگ: آموزش بر اساس تعریفی که سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) بیان داشته، عبارت است از: «تمام کنش‌ها و اثرات، راه‌ها و روش‌هایی که برای رشد و تکامل توانایی مغزی و معرفتی و همچنین مهارت‌ها، نگرش‌ها و رفتار انسان به‌کار می‌رود. البته به طریقی که شخصیت انسان را تا ممکن‌ترین حد آن، تعالی بخشند. در این میان رسانه‌های ارتباطی خواب برای این کار برنامه‌ریزی شده باشند و خواه نشده باشند، آموزش‌دهنده‌اند. رسانه‌ها فراهم آورنده دانش و شکل‌دهنده ارزش‌ها هستند و مردم همواره از آن‌ها تأثیر می‌پذیرد و می‌آموزند . اهمیت وظیفه آموزش وسایل ارتباطی در جوامع معاصر، به حدی است که بعضی از جامعه شناسان برای مطبوعات، رادیو، تلویزیون و سینما نقش " آموزش موازی" یا " آموزش دائمی" قائل هستند. جامعه شناسان معتقدند که وسایل ارتباطی با پخش اطلاعات و معلومات جدید، به موازات کوشش معلمان و اساتید، وظیفه آموزشی انجام داده و دانستنی‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان و دانشجویان را تکمیل می‌کنند.